Nepal-India Border and Borderland Communities Under COVID-19

The Nepal–India Border and

Borderland Communities Under COVID-19

There is an open border regime between Nepal and India since centuries.

But all the border-crossings have been closed dramatically during the

COVID-19 pandemic period. The number of Border Observation Posts

increased from 120 to 500 to obstruct movement. So the daily

activities of borderland communities were affected.

Introduction

The Nepal–India Boundary is 1,880 kilometres long, with an open border regime. It has twenty major border crossing-points. Before the pandemic, Nepalese and Indian inhabitants could cross the porous border from anywhere many times a day without any obstruction or interrogation.

There are more than six million Nepali people working in India in various capacities such as security guards, domestic workers, hotel restaurant waiters, industrial guard, porters, agriculture helpers, etc (Nagarik Daily, 4 August 2014). In the same way, about four million Indians work in various parts of Nepal as school teachers, carpenters, masonry workers, plumbers, electricians, furniture makers, etc (Madhukar Shumsher JBR, FPRC Journal, 2014(3) http://www.fprc.in). They could come and go from their homes for their livelihoods without any problem. If border police suspected anyone, proof of identity was enough to pass.

My humble request to mconduct population census in Greater Kalapani.

My humble request to conduct

population census in Greater Kalapani

Buddhi Narayan Shrestha

Guest Lecture in Nepali Army War College, Nagarkot.

Buddhi Narayan Shrestha

Buddhi Narayan Shrestha

Border Issues : Challenges & Way Forward

What is border ?

•Border is the line that separates one country, State, province, etc., from another. •Border refers to an area surrounding a boundary. •A border outlines the area that a particular governing body controls. •Traditionally, a border is the limit of two countries’ sovereignties or the limit beyond which the sovereignty of one no longer applies. •International boundary of a State defines-

 – territorial limits of its sovereignty and the area where its laws are applicable. •Lord Curzon of Kedleston, Viceroy of India (1905) says:-

– ‘Frontiers are indeed the razor’s edge on which hang suspended the   modern issues of war or peace, of life or death to nations.’

Reasons of boundary issues (Disputes)

1.Due to lack of clear physical demarcation,

2.Demolished of border pillars or lack of border map,

3.Neighboring country’s negligent towards international border line,

4.Unclear description on the border treaty,

5.Incomplete historical records and documents,

6.Concept and feeling of  being ‘big brother’,

7.When there arises political hostility,

8.Dis-intenson in water sharing,

9.Construction of structures in the frontier area one-sidedly,

10. When the population pressure increases in neighbouring country.

Way forward to resolve border issues

1.Forming Joint Technical Level Boundary Committee,

2.Forming Boundary Commission,

3.From  the people’s level of both frontiers,

4.By mobilizing diplomatic corps (Track-II diplomats) level,

5.Through mediation from third country,

6.Through country’s diplomatic mission abroad,

7.Creating international pressure,

8.Through  the use of political medium,

9.From the level of Head of Government/State,

10.Through the United Nations (UNO),

11.Through the decision of International Court of Justice (ICJ).

International border system (Stages)

1.Allocation of boundary • Boundary line will be allocated by two governments with the help of political leaders.

2. Delimitation: •  Determination of boundary line will be written by making treaty.

3. Demarcation •Actual laying down of boundary line by pillars, markers, cairns or similar means.

4. Administration of boundary •  Joint inspection / supervision of boundary line •  Repair / maintenance of pillars, No-man’s Land •  Renewal of boundary protocol generally within 10 years.

International boundary principle

1.Watershed Principle: The highest mountain ridge that works as the water parting line, from where the rain flows towards two countries, would be the boundary line between two countries.

2. Natural Object Principle: Various natural

    objects and elements such as mountain passes,

    snow peaks, cols, saddles, gorges, ravines,

    waterfalls, river course and confluence would be

    taken as the basis of demarcation as far as possible.

3. Fixed Boundary Principle: Fixed Boundary is the boundary along the river    where the boundary has remained in the same

     position as it was during the time of boundary

     treaty and demarcation, irrespective of the

     present position of the river, whether there may or

     may not be water or depression presently.

4. Fluid Boundary Principle: Fluid Boundary is the

     boundary along mid-stream of the river,

     if the river has changed its course by cutting its bed

     gradually, then the present mid-stream of the river

     should be the boundary.

5. Thalweg Boundary Principle: Thalweg is the

     deepest channel of navigable waters (channel)

     in which ships ordinarily go as the best route for

     shipping on a big scale. It is prevalent in Europe.

6. Mid-Stream (Median Line) Principle: The median line of the river from both the coastal lines would be taken as the boundary between two countries. Boundary markers will be established on both left and right banks of the river alternatively.

7. Customary Boundary Principle: If any of the maps, old records, historical papers, records and supporting documents, data and co-ordinates are not available; customary boundary line will be followed, if it is undisputed and accepted by both sides; and boundary pillars will be erected.

8. Principle of Actual Habitation: If a piece of land possessed by citizen of one country may fall on the other frontier, due to the natural object principle, that land would be retained to the frontier of citizen of actually possessed.

9.  Principle of exchange of lands: It should be based on the clarity and mutuality to exchanging portions that jot in and out of the straight line.

10. Principle of Area Transfer: Transferring of some portion of land from one side to the other would be adopted. The land possessed personally by one citizen or the other, could be transferred from one frontier to the other, on the basis of natural water parting line, as the boundary of two countries.

11. Principle of Boundary Adjustment: Boundary line adjusted as per natural features on the basis of give and take by exchanging each other some portion of territory. But it should be determined that those land to give is necessary for the other country. The exchanged land should be approximately equal in area.

Boundary on the sky and inner-earth

•According to international boundary principles and beliefs, the borders of any country are extended even on the sky and reached to the innermost part of the earth. •Generally, the boundary not only refers to the boundary line between the border pillars, marked on the surface of the ground, but also from the point of the pillars on the ground to the sky above, up to 100 km.

•Similarly, the boundary is believed to have reached the center of the earth directly below the surface of the ground to 1220 km.

Way forward to resolve border issue

•Border problems should be resolved through discussion, dialogue and negotiations.

•It should have mutual trust, understanding, respect and equal each other.

•If the dialogue and negotiations fail, the alternative means may be:-

1.  To seek third party mediation.

2.  To seek the help of International Court of Arbitration.

3. To go to international organizations, such as UN  Security Council.

4. To knock the door of International Court of Justice (ICJ).

Ultimate solution

Whatever it may be, border issue must be resolved through dialogue, discussion, mutual trust, understanding and friendship.

•In order to strengthen and deepen the bilateral relations it has to be sorted out amicably.

•Ultimately, head of the government must take initiative to resolve the outstanding border issues on the basis of National Document, prepared by the Think Tank, endorsed in the political level.

Nepal-China Boundary Treaty and Humla Affairs

Buddhi Narayan Shrestha

नेपाल–चीन सीमा सन्धि र हुम्ला मामिला

सीमांकनबारे, चाहे त्यो नेपाल–चीन होस् या नेपाल–भारत,

दुवैतर्फका स्थानीय निकाय र सीमावर्ती बासिन्दालाई जानकारी नगराउनु नै दुर्भाग्यपूर्ण हो ।

६० वर्षअघि, आजैका दिन नेपाल र चीनका राष्ट्राध्यक्षले बेजिङमा सीमा सन्धिमा संयुक्त हस्ताक्षर गरेका थिए । सन्धिपत्रको भूमिकामा ‘दुई देशबीच कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएदेखि दुई देशबीचको लामो मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध उत्तरोत्तर वृद्धि हुँदै गएको छ, तथा दुवै पक्षले शान्तिपूर्ण सह–अस्तित्वको पाँच सिद्धान्तका आधारमा एवं न्याय, औचित्य, आफ्नो ज्ञान र आपसी सहयोगको भावनामा दुई देशको सिमानासम्बन्धी प्रश्न मैत्रीपूर्ण छलफलद्वारा निर्विघ्नतापूर्वक सम्पूर्णतया समाधान गरेको छ ।

दुई देशबीचको सम्पूर्ण सिमानाको औपचारिक रेखांकनले र शान्ति एवं मैत्री सिमानाको रूपमा यसको दृढीकरणले चीन र नेपालको मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध झन् बलियो गर्ने स्तम्भको मात्र काम गर्दैन कि, यो कार्य एसियामा र विश्वमा शान्ति प्रबल बनाउने दिशातर्फ एक देन पनि हुन् भन्ने दृढ विश्वास भएको हुनाले, वर्तमान सन्धिपत्र गर्ने संकल्प गरी मंजूर गर्दछन्’ भनिएको छ ।

सन्धिको दफा १ मा ‘सन्धिपत्र गर्ने दुवै पक्षले, परम्परागत प्रचलित सीमारेखाको आधार मानेर तथा संयुक्त रूपमा आवश्यक स्थानीय निरीक्षण एवं सर्वेक्षण सम्पन्न गरी समानता, आपसी हित, मित्रता र आपसी सहयोगको सिद्धान्तका आधारमा निश्चित समायोजन गरी पश्चिमदेखि पूर्वतर्फ सम्पूर्ण सिमानाको रेखांकनलाई मंजूर गरेका छन् । रेखाको उत्तरर्फ चिनियाँ क्षेत्र र दक्षिणतर्फ नेपाली क्षेत्र हुनेछ’ भनी उल्लेख गरिएको छ ।

दफा २ मा ‘सीमारेखा नदीबाट गुज्रिदा मध्यधाररेखा सिमाना हुनेछ भनी मंजूरी गरिएको छ ।’ दफा ३ मा ‘चीन–नेपाल संयुक्त सीमा कमिटिले दुवै देशको सीमारेखामा आवश्यकतानुसार स्थायी सीमा–स्तम्भहरू स्थापना गर्नेछ र त्यसपछि सीमास्तम्भहरूको स्थापन देखाइएको पूर्ण विवरणयुक्त नक्सा संलग्न गरिएको वर्णनयुक्त मूललिपि (सीमा प्रोटोकल) मा दुई देशका सरकारहरू द्वारा हस्ताक्षर गरिनेछ । त्यसपछि संयुक्त सीमा कमिटीको कर्तव्य अन्त्य हुनेछ’ भनिएको छ । दफा ४ मा ‘सन्धिपत्र गर्ने दुवै पक्षले दुई देशबीचका सिमानाको औपचारिक रेखांकनपश्चात् सीमा सम्बन्धमा उत्पन्न हुने कुनै पनि विवाद दुवै पक्षद्वारा मैत्रीपूर्ण छलफलबाट समाधान गरिने छन् भनी मंजूर गरिएको छ ।’ अन्तिम दफा ५ मा ‘वर्तमान सन्धिपत्र हस्ताक्षर भएको दिनदेखि लागू हुनेछ, १९६१ अक्टोबर ५ का दिन चिनियाँ, नेपाली र अंग्रेजी भाषामा प्रत्येकको दुई–दुई कपीमा सबै बराबर किसिमले प्रमाणित हुने गरी यो सन्धिपत्रमा हस्ताक्षर गरियो’ भन्ने जस्ता विषयवस्तु उल्लेख गरिएका छन् ।

यसरी सीमा उल्लेख भएअनुसार नेपाल–चीन सीमारेखालाई १३ सेक्टरमा बाँडिएको छ । खासगरी हिमालयको पानीढलो शृंखला, हिमचुली, भञ्ज्याङ, पहाडी शृंखला, देउराली, थुम्को, डाँडो, स्पर, बीचनदी, चरन आदि क्षेत्रलाई सीमारेखाको आधार मानिने भनी सन्धिपत्रमा उल्लेख गरिएको छ ।

यही सन्धिका आधारमा संयुक्त सीमांकन गरियो । भौतिक सीमांकनको क्रममा सीमाखम्बाहरू स्थापना भए । तिनीहरूको कोअर्डिनेट तथ्यांक स्थापना भए । सीमानक्सा तयार पारियो । यस्ता प्राविधिक कार्य सौहार्दपूर्ण तरिकाले सम्पन्न हुन गयो । त्यसपछि सीमा प्रोटोकल तयार पारियो । यसमा दुवै देशका सर्वाधिकारसम्पन्न पदाधिकारीका हैंसियतले परराष्ट्रमन्त्रीहरूले संयुक्त हस्ताक्षर गरे । यो प्रोटोकल दुई दशकभित्र दुई पटक नविकरण गरिएको छ । तेस्रो नविकरणको अधिकांश कार्य पनि सकिएको छ ।

सीमा सन्धि भएको साठी वर्षदेखि दुवै देशबीच सीमा सम्बन्धमा कुनै कचपच परेको छैन । तथापि अहिले हुम्लाको लिमी नाम्खामा सीमा मामिला भएको सञ्चारमाध्यममा आएको छ । उक्त मामिला के हो र सीमा मिचिएको हो–होइन भन्नेबारे उल्लेखित डकुमेन्ट र नक्सा तथ्यांकले के भनेको छ भन्ने विवरण यहाँ कोर्न लागिएको छ ।

सीमा मिचिएको चर्चा–परिचर्चा

२०७७ असोज २ गते नेपाल–चीन सीमाको हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिका वडा–६ लिमीको लाप्चा ललुङजोङ इलाकामा चीनले ११ भवन बनाएको छ भन्ने स्थानीय तहबाट सञ्चारमाध्यममा आएपछि यसको चर्चा–परिचर्चा चलेको थियो ।

हुम्लाका सांसद तथा पूर्वमन्त्री जीवनबहादुर शाहीसमेतले सीमा निरीक्षणको क्रममा सीमास्तम्भ नं. ११ भेटिएन भनियो । तर दुई दिनपछि त्यो खम्बा यथास्थानमा भेटिएको उजागर गरियो । सांसद शाही तथा कर्णाली प्रदेशका मुख्यमन्त्री महेन्द्रबहादुर शाहीसमेतको टोलीले लाप्चास्थित १२ नं. को सीमाखम्बा निरीक्षण गरेका थिए । निरीक्षणको क्रममा ‘१२ नं. खम्बा नयाँ बनाइएको रहेछ । यसको नजिकै बालुवा, रोडा भेटिएको छ । लाप्चा भन्ज्याङमा नयाँ निर्माण गरिएको १२ नम्बर सीमास्तम्भको अलाइनमेन्ट पूरै परिवर्तन गरिएको छ’ भनेर सञ्चारकर्मीलाई बताएका थिए । उनीहरूले नक्सा र जमिनको पानीढलो श्रृंखला, अनि खम्बाको तथ्यांक भिडाए भिडाएनन् भन्ने प्रकाशमा आएको छैन । सीमा कार्य दुई देशको मामिला हो तापनि उक्त टोलीले परराष्ट्र र गृह मन्त्रालयबाट अनुमति लिएका थिएनन् ।

नेपाली कांग्रेसका नेता जीवनबहादुर शाही नेतृत्वको टोलीको अध्ययन प्रतिवेदनका आधारमा चीनले हुम्ला सीमा क्षेत्रमा दुई किलामिटर नेपाली भूमि मिचेको ठहर गर्दै संसदको प्रमुख प्रतिपक्ष दलका रूपमा रहेको नेपाली कांग्रेसले ‘हुम्लामा सीमा मिचिएको तथ्य सार्वजनिक हुँदासमेत सरकार त्यसलाई ढाकछोप गर्न लागेको छ’ भनेर विज्ञप्ति निकालेको थियो । २०६७ जेठमा नेपाली बासिन्दाले सीमाभन्दा करिब तीन किलोमिटर चीनतर्फको भूभागसम्म बाटो खनेका थिए । त्यसबेला सीमा कहाँ हो भन्ने राम्ररी नठम्याइ बाटो खनिए पनि चीनतर्फबाट कुनै अवरोध भएको थिएन । यो बाटोले गर्दा चीनको ताक्लाकोटबाट सामान ल्याउन केही मात्रामा भए पनि सुगम भएको थियो । अहिले कडा गरिएको छ ।

दस्तावेजले के भनेको छ

यिनै सन्दर्भमा सीमास्तम्भ नं. ११ पाइएन/पाइयो, स्तम्भ नं. १२ नयाँ ठाउँमा बनाइएको छ/पुरानै स्थानमा छ, सीमा मिचियो/मिचिएन, जमिन पहिले हाम्रो थियो/अहिले होइन भन्ने जस्ता चर्चाले चीनले बनाएका भवन वास्तवमा कतातिर पर्छ भनी सामान्य नागरिकमात्र होइन, प्रबुद्ध व्यक्ति पनि अझै द्विविधामा छन् । यससम्बन्धमा सीमा सन्धि, नक्सा, कोअर्डिनेट तथ्यांक, प्रोटोकल, प्रतिवेदनले के बताएको छ भन्ने यहाँ उल्लेख गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।

१. सीमा सन्धि

सन् १९६१ मा भएको नेपाल–चीन सीमा सन्धिको आधारमा १९६१–६२ मा नेपाल–चीन संयुक्त सीमा समितिले सीमांकन गरेको थियो । यस सन्धिको सेक्टर १ तथा २ को हुम्ला इलाका सम्बन्धमा ‘उत्तर–पूर्वतर्फ पहाडको धारबाट गुज्रदै सीमा टाकुलेतक जान्छ, त्यसपछि कुमालापचे धानबोछे र मानेपामंगोबाट गुज्री कांगर्जेतक पहाडी श्रृंखलाभई कान्डुम्बु र ६५५० मिटर को उचाइबाट गुज्री नालकंकरतक उत्तरतर्फ जान्छ । त्यहाँबाट सीमारेखा मानसरोवरमा बग्ने सहायक नदीहरू तथा हुम्ला कर्णाली नदीका सहायक नदीहरूको पानीढलो हुँदै नालकंकर भंज्याङबाट गुज्री लाप्चे भंज्याङतक साधारणत: उत्तर–पूर्वतर्फ जान्छ’ भन्ने उल्लेख गरिएको छ । यसबाट हुम्ला सीमा मामिला भएको क्षेत्रमा पानीढलो शृंखलाले दुई देशको सीमा छुट्याएको बुझिन्छ ।

२. सीमांकन र स्तम्भको कोअर्डिनेट तथ्यांक

सन् १९६१–६२ मा संयुक्त सीमांकन गरी ७९ वटा मूलखम्बा र २० सहायक खम्बा स्थापना भएका छन् । पश्चिमतर्फ दार्चुलाको टिंकरमा सीमास्तम्भ नं. १ र पूर्वको ताप्लेजुङको टिपताला भञ्ज्याङमा नं. ७९ को स्तम्भ गाडिएको छ । यद्यपि टिपतालाबाट पूर्वको ३७ किलोमिटर टाढा झिनसाङ चुलीको त्रिदेशीय विन्दुसम्म र पश्चिमतर्फ टिंकरदेखि लिम्पियाधुराको त्रिदेशीय विन्दुसम्म ५७ किलोमिटर सीमारेखामा खम्बा स्थापना गरिएको छैन । त्यसबखत भारतीय प्रतिनिधि उपस्थित नहुनाको कारण पूर्व र पश्चिम दुवैतर्फको त्रिदेशीय विन्दु स्थापना हुन सकेन ।

सीमांकनका समय दुवै देशबीच ३२ स्थानमा तेरो–मेरो, वाद–विवाद, दाबा–विरोध परेको थियो । तर लगभग दुई वर्षको समयावधिमा पञ्चशीलको सिद्धान्त, पानीढलोको अन्तराष्ट्रिय सीमा सिद्धान्त, जमिन सट्टापट्टा, परम्परागत सीमा अनुशरण, नेपाल र चीन अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा समान हक अधिकार भएका देश हुन् भन्ने धारणा र भावनाले सम्पूर्ण विवाद समाधान भएको थियो । सगरमाथा मामिला दुई देशको प्रधानमन्त्रीस्तरबाट समाधान भएको थियो । चीनको प्रधानमन्त्री चाउ–एनलाईले नेपाल भ्रमण गरेका समय सिंहदरबार ग्यालरी बैठकमा पत्रकार सम्मेलन गरी १९६० अप्रिल २८ मा सगरमाथा नेपालको भएको चीन सरकारको निर्णय सुनाएका थिए ।

सीमांकनका दौरानमा जमिन लेनदेन सट्टापट्टा सिद्धान्त कार्यान्वयन गर्दा नेपाललाई ३०२ वर्गकिलोमिटर जमिन फाइदा भएको थियो । नेपालको खर्क चरन, खेतियोग्य जमिन चीनतर्फ पर्न गएको थियो भने चीनबाट भिरालो, बञ्जर, चट्टानी, हिउँले ढाक्ने क्षेत्र र कम उपयोगका भूमि नेपालतर्फ परेको थियो । पानीढलो सिद्धान्तअन्तर्गत नेपाली सीमावर्ती जनताले भोगेको जमिन चीनतिर र चिनियाँले चलनल्ती गरेको भाग नेपालतिर आएको थियो । यही सिद्धान्तका कारण लिमी, लोमन्थाङ, रियु, फुलपिङकट्टी, लाप्ची जस्ता क्षेत्रको केही चरनयोग्य नेपालको जमिन चीनतर्फ पर्न गएको थियो । हुम्ला लिमीको अहिले चर्चा–परिचर्चामा ल्याइएको चरन क्षेत्र त्यसबेला चीनतर्फ परेकोबारे यही लेखको ‘अन्तर–सीमा चरिचरन खर्क’ उपशीर्षकमा उल्लेख गरिएको छ ।

हुम्ला लिमी नाम्खा इलाकाको सीमाखम्बाको अवस्थिति तथा तथ्यांक सम्बन्धमा उल्लेख गर्नुपर्दा टाकुले डाँडामा रहेको सीमास्तम्भ नं. ११ को कोअर्डिनेट ३० डिग्री, १० मिनेट, ३० सेकेन्ड उत्तरी अक्षांश, ८१° २०’ ५५’’ पूर्वी देशान्तर र उचाइ समुद्र सतहबाट ५,२०२ मिटर अग्लो छ ।

लाप्चे भञ्ज्याङ स्तम्भ नं. १२ को ३०° २६’ ४२.७’’ उत्तरी अक्षांश, ८१° ३७’ ३८.१’’ पूर्वी देशान्तर, अनि उचाइ ५,०१८ मिटर छ । जीवनबहादुर शाही नेतृत्व टोलीले सीमास्तम्भ नं. १२ को तथ्यांक जिपिएस यन्त्रद्वारा लिए, लिएनन् । लिइएको भए, साविक तथ्यांकसँग मेल खाए/नखाएको विवरण प्रकाशमा आएको पाइँदैन ।

१२ नं. स्तम्भ हुम्ला नाम्खा गाउँपालिका– ६ लिमी उपत्यकामा अवस्थित छ । यो खम्बाबाट चीनको कैलाश मानसरोवर लगभग १८ किलोमिटरको दूरीमा पर्छ । खम्बा नं. ११ र १२ को आकाशीय दूरी करिब ३५ किलोमिटर छ । यी दुई खम्बाबीचको पानीढलो शृंखलाको धार र खोला, डाँडो, थुम्कोको दूरीचाहिँ करिब ७७ किलोमिटर पर्छ ।

३. सीमा नक्साको विवरण

सीमांकनको सिलसिलामा दुवै देशले सयुक्त तरिकाले ५७ थान सीमानक्सा १ बराबर ५० हजार माननापमा तयार पारेका थिए । हुम्ला जिल्लाको हिल्सामा स्थापना गरिएको स्तम्भ नं. ९ देखि लाप्चा भब्ज्याङको नं. १२ सम्मको सीमारेखाको नं. ४, ५ र ६ गरी तीन थान नक्सा बनेका छन् ।

नेपाल–चीन सीमानक्साको विवरण व्याख्या गर्दा हुम्ला सेक्टरका यस्तो विवरण पाइन्छ– हुम्लाको टाकुले डाँडो (५२०२ मिटर) मा सीमास्तम्भ नं. ११ छ । त्यहाँबाट सीमारेखा थोरै उत्तर–पूर्वहुँदै पानीढलो भएर कुमालाप्चे (५३०१), काङबोछे (५५९५), मानेपेमंगो (५८३६), काँगर्जे (५९१४), कान्डुम्बु (६२१९) अनि नालकङ्कर श्रृंखला हुँदै अझ उत्तरको ६३९५ मिटरको थुम्कोमा पुगेको छ । मानेपेमाङ्गोको पश्चिमबाट चीनको भूमिमा च्वपो खोला उद्गम भएर दक्षिणतर्फ बगेको देखिन्छ । थुम्कोबाट सीमारेखा थोरै पश्चिम लागेर फेरि उत्तर–पूर्व बढ्दै ६०६२ मिटरको उचाइमा पुग्छ । यसको पश्चिमतर्फ चिनियाँ भूमिबाट थाइयाङ खोल्सा दक्षिण–पश्चिमतर्फ बगेको छ । यसपछि सीमारेखा उत्तरतिर लाग्दै नाङकास्या पानीढलो भएर ५९१३ मिटरको थुम्कोमा पुगेको छ । यसको दक्षिणतर्फ नेपाली भूमिमा ग्यो खोला उद्गम भएर पूर्व बगेको छ । थुम्कोबाट सीमारेखा थोरै पूर्व भएर दक्षिण–पूर्वतिर लागेको छ र नेपालमा पर्ने छ्योलम क्योक ताल नजिकको ५४५४ मि को डाँडोबाट रेखा उत्तरतर्फ बढ्दै लालुङ थुम्को (५३०९) बाट अलिकति पूर्व लागेर ५१६५ र ५१४२ मिटरको डाँडोको बीच लोलुङ भंज्याङ (४९५३ मि) पुगेको देखिन्छ । यसपछि सीमारेखा सिधै उत्तरको पन्नमु डाँडो (५२४० मि) बाट लाप्चे टुप्पा (५२६२ मि) हुँदै चन्डी हिमाल श्रृंखलातर्फ गुज्रेको छ । मुख्यत: पन्नमु डाँडो र लाप्चे टुप्पाको करिब बीचमा रहेको लाप्चे भंज्याङ (५०१८ मि) मा सीमास्तम्भ नं. १२ गाडिएको देखिन्छ । यो खम्बादेखि केही उत्तर चीनको सरहदमा लापचस्या, काचेल्ह, मानिचुङल, लुङवाङतिङजस्ता बस्ती छन् । नेपाली भूमिमा मार्जुङलय तथा ग्योखर्कजस्ता बस्ती छ । बस्तीको दक्षिणबाट ग्यो खोला र च्याकपोलुङ खोला पूर्व–दक्षिणतर्फ बगेको छ । लोलुङ भंज्याङ र लाप्चे भंज्याङबाट चीनको ताक्लाकोटतर्फ जाने गोरेटो/घोडेटो बाटो देखिन्छ । यसबाट नक्सामा पनि हुम्ला सीमा इलाकामा पानीढलो शृंखला अनुसरण गरेको पाइन्छ ।

४.सीमा प्रतिवेदन

नेपाल–चीन सीमा कमिटीको प्रतिवेदन, संवत् २०२१ अध्ययन गर्दा त्यस समय चिनियाँ पक्षको भनाइ ‘यी इलाकाका जनताले चीनको तिब्बत क्षेत्रलाई पनि तिरो तिरिआएको हुनाले यी इलाकामाथि चीनको पनि वस्तुत: अधिकार रहेको छ’ भन्ने थियो । नेपाली पक्षको भनाइ छ— ‘सीमावर्ती नेपालीले तिब्बततर्फ जोडिएको सीमा इलाकाहरूमा अस्थायी रूपमा गोठ खडा गरेको र चरनको उपयोग गरेका हेतुबाट नेपालीहरूले तिब्बती इलाकाका सम्बन्धित अधिकारी एवं व्यक्तिहरूलाई जग्गाको भाडा एवं चरनको खर्चरी प्रतिवर्ष तिर्ने गर्दथे र यो चलन अद्यापि चलिआएको छ । यस कारण लिमी इलाकाका नेपाली जनताले चीनको तिब्बत क्षेत्रमा तिरो तिरीआएको छ भन्ने चिनियाँ पक्षको जुन भनाइ थियो, त्यो तिरो नभई यस्ता भाडा एवं खर्चरीमात्र भएको हुनाले केवल यसबाट मात्र ती इलाकाहरूमा चीनको वस्तुत: अधिकार छ भनी मान्न सकिँदैन ।’ (पृष्ठ ३) ।

यस्तै, पृष्ठ २७ मा लेखिएको छ, ‘लिमी विषयमा विवादग्रस्त इलाकाका रूपमा वार्ता चलाउन चिनियाँ पक्षले कुनै अवस्थामा मञ्जूर नगर्ने र श्री ५ को सरकारको आयोगको रिपोर्टअनुसार पनि चिनियाँ पक्षकै वस्तुत: अधिकार कायम रहेको देखिएको हुनाले यी सबै तथ्य तत्कालीन प्रधानमन्त्रीसमक्ष मन्त्रिमण्डलको बैठकमा मौखिक पेश गरियो र यसबारे कुरा नचलाउने मञ्जूर गरी केवल ती ठाउँहरूमा संयुक्त सर्भेक्षण गर्ने निर्णय गरियो ।’ पृष्ठ २४ मा ‘पानीढलो, भंज्याङ, आदि भौगोलिक आकृतिका सिद्धान्तका आधारमा गगनचुम्बी हिमालयका श्रृंखलाभई गुज्रेको सिमाना नै दुवै पक्षद्वारा मानिएको परम्परागत प्रचलित सीमारेखा थियो’ भन्ने उल्लेख छ । यसबाट पानीढलो सीमारेखाको पारितर्फ हुम्लाका सीमावर्ती बासिन्दाले आफ्नो वस्तुभाउ चराउन लैजाने, ल्याउने गरिएको रहेछ भनी जान्न सकिन्छ ।

५.सीमा प्रोटोकल

सीमा सन्धिमा उल्लेख भएअनुसार रेखांकन तथा नक्सांकनको सम्पूर्ण काम सम्पन्न गरिसकेपछि दुवै देशका सर्वाधिकार सम्पन्न अधिकारीका हैसियतले परराष्ट्रमन्त्रीहरूले २० जनवरी १९६३ मा सीमा प्रोटोकलमा संयुक्त हस्ताक्षर गरेका थिए । यसलाई २० नोभेम्बर १९७९ मा पहिलो र ६ डिसेम्बर १९८८ मा दोस्रो नविकरण गरी संयुक्त हस्ताक्षर गरिएको थियो । हस्ताक्षर गर्नुअघि सीमाको संयुक्त निरीक्षण गरी भत्के बिग्रेका खम्बा मर्मत सम्भार गरिएका र नदीले धार बदलेको/नबदलेको रेकर्ड गरिएको थियो । नेपाल र चीनबीचको सीमारेखा १४३९ किलामिटर लामो रहेको उल्लेख गरिएको छ ।

तेस्रो पटक प्रोटोकल नविकरण गर्न १७ अप्रिल २००६ देखि नेपाल–चीन संयुक्त सीमा समिति बनाइएको छ । संयुक्त अवलोकन, निरीक्षण, कार्यान्वयनसम्बन्धी प्राविधिक कार्य प्राय: सकिएको छ । दोलखाको उत्तरमा कोर्लाङपारिको टिप्पाको सीमा मार्कर ५७ कुठाउँमा अवस्थित भएको र सगरमाथाको उचाइ नक्सामा घटी लेख्नुपर्छ भन्नेबारे छलफल भएको थियो । सगरमाथाको उचाइ निर्धारण गर्ने सम्बन्धका दुवै देशले मापन गरी नयाँ उचाइ ८८४८.८६ मिटर तयभई ८ डिसेम्बर २०२० मा संयुक्त घोषणा भएपछि उचाइबारेको छलफल टुंगिएको छ ।

सन् १९७९ को सीमा प्रोटोकलमा हुम्ला क्षेत्रबारे यस्तो विवरण छ– ‘सीमारेखा टाकुले सीमास्तम्भ नं. ११ (५२०२ मि) बाट नेपाली सरहदको कर्णाली नदीका सहायक नदीहरू, ग्या र च्याकपोलुङ खोला एकातिर र अर्कातिर चिनियाँ सरहदतर्फको माब्जा नदी, रोङगर खोला अनि डालिङ खोलाका सहायक खोलाबीचको पानीढलोबाट सिमाना पहिले कुमालाप्चे पहाडको टुप्पो (५३०१ मि) बाट साधारणतया उत्तर–पूर्वतर्फ बढ्दै काङबोछे टुप्पो (५५९५), मानेपेमांगो पहाडको टुप्पो (५८३६), काङगार्जे टुप्पो (५९१४) अनि त्यहाँबाट सामान्यतया उत्तरतर्फ कान्डुम्बुको टुप्पो (६२१९) पुग्दै त्यसपछि ६४२२, ६३९५, ६१४२, ६०१०, ५८१२, ५९२४, ५७५९, ५४५४ मिटरको उचाईमा पुग्छ । त्यहाँबाट सीमा सामान्यतया उत्तरतर्फ बढ्दै ललुङको टुप्पो (५३०९ मि) पुगी दक्षिण–पूर्वतर्फ ५१६५ मिटरमा रहेको लोलुङ भंज्याङ पुग्छ । त्यहाँदेखि सीमारेखा थोरै उत्तरतिर र त्यसपछि पूर्व–दक्षिण लाग्दै पन्नमु पहाड टुप्पो (५२३९) हुँदै लाप्चे भंज्याङ (५२०२ मिटर) मा पुग्छ । यस भंज्याङमा सीमास्तम्भ नं. १२ स्थापना गरिएको छ । यस सेक्सनको सीमारेखाको लम्बाई ७७ किलोमिटर छ । सीमारेखा पानीढलो हुँदै डाँडोको टुप्पो छुँदै अगाडि बढेको छ ।’ यसबाट पनि हुम्ला इलाकामा पानीढलो सिद्धान्त अवलम्बन गरी सीमांकन गरिएको पुष्टि हुन्छ ।

६. अन्तर–सीमा चरिचरन खर्क

नेपाल–चीन अन्तर–सीमा खर्क चरिचरन सम्बन्धी ३० सेप्टेम्बर १९८३ मा भएको संयुक्त बैठक निर्णय अनुसूचीको दफा १ मा ‘हुम्लाका केही सीमावर्ती बासिन्दालाई सीमापार गरेर चीनको बुरांग काउन्टीको केही चरन क्षेत्रमा वस्तु चरिचरणका लागि अनुमति दिइने छ । नेपालको हुम्ला जिल्लाको लिमी गाउँ पञ्चायतका सीमावर्ती जनताका ५,००० संख्यासम्मका चौपायालाई असोजदेखि फागुनसम्म ५ वर्षका लागि सीमापार चरिचरन गर्ने अनुमति दिइएको छ । वर्षैपिच्छे संख्या घटाउँदै ३५०० पुर्‍याइने छ । चिनियाँ सीमावर्ती क्षेत्रको सुओसीझ्वा, जुन चीनको बुरांग काउन्टीको दक्षिणपूर्वमा पर्ने हुओएर जिल्लास्थित पूर्वको रेबुरेकुओबाट पश्चिमको सुओबुलागासम्म, दक्षिणको गोंगकुआंगबाट उत्तरको बुरेसम्मको चरन खर्क क्षेत्र उपयोग गर्नु पर्नेछ’ भन्ने विवरण उल्लेख गरिएको छ ।

सम्झौताअनुसार सीमावर्ती बासिन्दाले सीमापार खर्क चरनमा चौपाया लैजाँदा स्थानीय अधिकारीलाई तोकिए बमोजिम शुल्क भरिभराउ गर्नुपर्नेछ । यस्तो शुल्क प्रतिसिजन प्रतिचौपाया घोडा खच्चरको नेपाली रु. १२, गाई गोरु चौंरीको प्रतिमहिना प्रतिवस्तुको २५० ग्राम घिउ, प्रत्येक भेंडा च्यांग्राको प्रत्येक ४ महिनाका लागि १०० ग्राम र ४ महिना नाघेमा २५० ग्राम उन बुझाउनु पर्नेछ । तोकिएको समयभित्र चौपाया बस्तु फिर्ता नलगेमा समयावधि कट्दै जाँदा भरिभराउ शुल्क दोब्बर, तेब्बर गरिने छ र क्रमश: चौपाया जफत गर्दै लगिनेछ भन्ने पनि उल्लेख गरिएको छ । यो सम्झौताबाट नेपाली सीमावर्ती जनताले शुल्क तिरी सीमापार चौपाया चराउन लैजाने गरिएको जानकारी मिल्छ । बाबु बाजेका पालादेखि नै त्यस क्षेत्रमा नेपालीले आफ्ना बस्तुभाउ चराउने गरेकाले त्यो नेपालकै सरहदभित्रको जग्गा जमिन हो भन्ने पर्नु स्वभाविकै हो । तर सिमाना त पानीढलोले छुट्याइएकाले सो चरन क्षेत्र पारि परेको जानकारी सरकारले सीमावर्ती बासिन्दालाई नदिनाले अहिले सीमा कचिंगल परेको हुनुपर्छ ।

७. लप्ची विषय अम्बाको पत्र

छ्याङलुङ वर्ष ६० साल माघ शुदि ६ रोज (संवत् १८५२ साल पौष वदि ९, रोज १ मा दाखिल) पत्रमा ल्हासाबाट चुन्दु अम्बाले श्री ५ गोर्खा वांग रणबहादुर शाहदेवलाई लेखेको पत्रमा ‘लप्चे साक्टाको नाउँसँगै लेख्दा केही थाहा पाञौं । सोक्टाको जग्गा सिमाना ढुंगाभित्र भोटैतिर छ र भोटैलाई दिनु पर्‍या हो रहेछ । लप्चे सोठाङ र सोक्टो भन्या जग्गा एकै ठाउँमा पनि रहेनछ, बाँकी सोक्टा भन्या सिमाना ढुंगाभित्र एतातिर छ ती भोटैको ठिक हो, प्रजा पनि भोटिया रह्याछन्, इन् जगह आफुलाई दिन जोग्य रहेनछ अयोग्य हो, उप्रान्त यस चिठी आफु छेउ पुगनि बित्तिकै आफुले साँधमा पठायाको भारालाई रामरो गरी अर्‍हाई सिकाई ताय मुवीले ज्या भन्याको सो माफिक मानी सोक्टाको जग्गा भोटैलाई सौंपिदेउ सौंपि अम्वल गर्न देउ (नेपाल–चीन सीमा कमिटिको प्रतिवेदन, सम्वत् २०२१, पाना ७५) । यसबाट ऐतिहासिक कालमा ढुंगाको साँध लगाएर सिमाना छुट्याउने चलन गरिएकाले त्यही परम्परागत साँधलाई मानी लाप्चीमा सीमांकन गरिएको बुझिन्छ ।

विभिन्न समितिको प्रतिवेदन

सरकारले हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिका वडा नं. ५ र ६ मा पर्ने लिमी लाप्चादेखि हिल्सासम्मको सीमावर्ती क्षेत्रको स्थलगत अध्ययन गरी प्रतिवेदन बुझाउन २०७८ भदौ १६ गते समिति गठन गरेको थियो । गृह मन्त्रालयका सहसचिव जयनारायण आचार्यको संयोजकत्वमा बनाइएको समितिमा नापी विभागका उपमहानिर्देशक सुशील डंगोल, नेपाल प्रहरीका एसएसपी उमेशराज जोशी, सशस्त्र प्रहरी एसएसपी प्रदीपकुमार पाल, राष्ट्रिय अनुसन्धान विभागका सहअनुसन्धान निर्देशक किशोर श्रेष्ठ, प्रमुख नापी अधिकृत दयानन्द जोशी र शाखा अधिकृत कपिल कटुवाल सदस्य थिए । आचार्यलाई सप्तरीको प्रमुख जिल्ला अधिकारीबाट मन्त्रालयमा सरुवा गरिनेबित्तिकै समितिको संयोजक बनाइएको थियो । समितिले असोज १० गते गृहमन्त्री बालकृष्ण खाँणलाई प्रतिवेदन बुझाएको छ ।

प्रतिवेदनमा हुम्लाको नाम्खासँग जोडिएको नेपाल–चीन सीमा क्षेत्रमा देखिएका समस्यालाई द्विपक्षीय संयुक्त संयन्त्रबाट समाधान गर्न अध्ययन समितिले सरकारलाई सुझाव दिएको उल्लेख गरिएको छ । समितिले सीमालगायतको द्विपक्षीय विषय संयुक्त निरीक्षण समूह, संयुक्त विज्ञ समूह र समितिमार्फत समाधान गर्न सुझाव दिएको छ । मौसमी प्रतिकूलताका कारण ११ नं. स्तम्भमा पुग्न नसकिएको अध्ययन समितिका संयोजक आचार्यले बताएका छन् । (कान्तिपुर, ०७८ असोज ११)

अध्ययन टोलीले कुनै विवाद भएको अथवा सीमा मिचिएको प्रमाण निश्चित रुपले औंल्याएको छैन । तथापि नेपाली पक्षका तर्फबाट सीमा प्रशासनमा कमजोरी भएको कुरा सुझावमा उल्लेख गरिएको छ । नेपाली पक्षलाई जानकारी नभई हुम्लाका केही सीमा स्तम्भहरू मर्मत गरिएको र तारबार लगाइएको छ । टोली संयोजक आचार्यले भने– ‘हामीले निश्चित तरिकाले जानकारी हासिल गर्न सकेनौं, कसले यस्तो गरे । यस्ता कुराको पत्ता लगाउन दुवै देशका विज्ञहरू समावेस भएको संयुक्त निरीक्षण टोली गठन गर्नु पर्छ । यस्ता मामिलाको समाधान कूटनीतिक तवरबाट खोज्नु पर्छ ।’ (काठमाण्डु पोस्ट दैनिक, २९ सेप्टेम्बर २०२१) ।

यो समिति अहिलेकै घडीमा किन बनाइएको थियो भन्ने नेपाली जनमानसमा कौतुहलता पैदा भएको थियो । सीमा अध्ययन समिति गठन गर्नै नहुने त होइन, तर अहिले समिति बनाउन प्राकृतिक, राजनीतिक र कूटनीतिक मौसम अनुकूल थिएन । त्यस क्षेत्रको १७२९२ फिट अग्लो पन्नमु डाँडो जस्ता भूभागमा असोज–कार्तिकमा हिउँले ढाक्ने भएकाले स्थलगत निरीक्षण गर्न प्राय: नसकिने हुँदा यो अनुकूल प्राकृतिक मौसम थिएन । परिणामत: टाकुलेको ११ नं. स्तम्भमा टोली जान सकेन । राजनीतिक मौसमको कुरा गर्नुपर्दा अढाई महिनाभन्दा बढी भयो, नयाँ मन्त्रिमण्डलले पूर्णता पाउन सकेको छैन । मन्त्रीमण्डल पूर्ण भएपछि यस्ता सीमा समिति गठन तथा पहिला बनाइएका अनावश्यक कमिटी विगठन आदि गर्नुपर्ने हो । कूटनीति तथा परराष्ट्र मामिलाका हिसाबले पनि खासै अनुकूल मौसम होइन यो । परराष्ट्रमन्त्री भर्खरै नियुक्त भएका छन् । नियुक्ति भएकै दिन संयुक्त राष्ट्रसंघको महासभामा सहभागी हुन जानुपरेको थियो । फर्केर आइसके पनि, परराष्ट्र र सीमा मामिला सम्बन्धमा मन्त्रालयको अद्यावधिक ब्रिफिङ लिन भ्याउनु भएको छैन । यो घडीमा दुवै छिमेकी मुलुकले नयाँ सरकारको स्थायित्व अवलोकन गरिरहेका छन् ।

स्थलगत अध्ययन गर्न गएको टोली मौसम अनुकूल नभएकाले हेलिकप्टरबाट समेत ताकुले डाँडामा रहेको सीमास्तम्भ नं. ११ पुग्न सकेन । सीमा मामिला छ भनिएको लोलुजोङ क्षेत्र यही खम्बाबाट उत्तर–पश्चिममा छ । यस मानेमा अध्ययन निरीक्षण अधुरो रहेको भन्न सकिन्छ ।

अध्ययन गर्न गठित समितिले बुझाएको प्रतिवेदनमा चीनले सीमा मिचेको प्रस्ट प्रमाण नभेटिएको उल्लेख छ । सीमामा अन्य केही समस्या रहेको र संयुक्त विज्ञ/निरीक्षक समितिबाट त्यसको समाधान गर्न सिफारिस गरेको छ । नापी विभागबाट गएकाहरूले वैज्ञानिक विधिबाट नक्सा हेरेर नापजाँच गरेका थिए । त्यसमा सीमा मिचिएको आधार देखिएन । तर केही स्थानीयले भने हाल चीनतर्फ रहेको नेपालको केही भूभागमा पहिला आफूहरूले च्याङ्ग्रा चराउने गरेको र त्यो नेपालको हुनुपर्ने बताएका छन्, त्यो विषयमा द्विपक्षीय छलफलबाट समाधान गर्न प्रतिवेदनमा भनिएको छ । प्रतिवेदनको मूल विषय गृह मन्त्रालयले गोप्य नै राखेको छ ।

यसभन्दा अघि सरकारले तीन वटा समिति बनाएर प्रतिवेदन प्राप्त गरिसकेको छ । २०७३ साउनमा परराष्ट्र मन्त्रालयका सहसचिव झविन्द्र अर्याल, २०७६ मंसिर ५ गते परराष्ट्रकै सहसचिव कालीप्रसाद पोखरेलको संयोजकत्वमा बनेको समितिले तथा २०७७ असोज ९ मा दार्चुलाका प्रमुख जिल्ला अधिकारी चिरञ्जीवी गिरीको टोलीले सरकारसमक्ष प्रतिवेदन प्रस्तुत गरेका थिए । यी प्रतिवेदनहरू आजसम्म गोप्य राखिएका छन् । फेरि, त्यसै क्षेत्रको प्रतिवेदन बनाउन समिति गठन गर्नुको तात्पर्य सरकारले खुलस्त गरेको थिएन । यद्यपि, नेपाली कांग्रेसका नेता तथा पूर्वउपप्रधानमन्त्री विमलेन्द्र निधि एवं कर्णाली प्रदेश कांग्रेस संसदीय दलका नेता केन्द्रीय सदस्य तथा पूर्वमन्त्री जीवनबहादुर शाहीको जोडबलमा समिति निर्माण गरिएको सञ्चारमाध्यममा आएको थियो । हुम्ला सीमा मामिलामा पहिलेका अध्ययन प्रतिवेदन नै पर्याप्त थिए ।

सरकारको भनाइ

गृहमन्त्री बालकृष्ण खाँणले हुम्ला अध्ययन प्रतिवेदन बुझ्ने क्रममा २०७८ असोज १० मा भनेका छन्– ‘हुम्लाको लिमी लाप्चा हिल्सासम्मको सीमाबारे सत्यतथ्य जानकारी समेटेर प्रतिवेदन बनाउनु भएको छ । यसले मुलुकका अन्य स्थानमा रहेका सीमाबारे पनि अध्ययन गर्न बाटो खुलेको छ । अध्ययनमा औंल्याइएका विषयवस्तु कार्यान्वयन गर्न सरकारले पहल गर्नेछ ।’

२०७७ असोज ७ मा परराष्ट्रमन्त्री प्रदीपकुमार ज्ञवालीले ‘हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिकास्थित नेपाल–चीन सीमा क्षेत्रमा निर्माण गरिएका भवनहरू चीनकै भूभागमा पर्छ । २०७३ सालमा पनि यस्तै समाचार आएकाले संयुक्त टोलीले स्थलगत भ्रमण गरी प्रस्तुत गरेको प्रतिवेदनअनुसार ती भवनहरू चीनले सीमाबाट आफ्नोपट्टि एक किलोमिटरभित्र निर्माण गरेको हो’ भनेका थिए ।

संसदका प्रतिपक्षी दलका नेता तथा पूर्वप्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले ‘चीनसँग सीमा विवाद रहेको छैन, कसलाई खुशी पार्न समिति बन्यो’ भनेर २०७८ भदौ १९ गते सरकारलाई प्रश्न गरेका छन् । यसै सिलसिलामा तत्कालीन परराष्ट्रमन्त्री प्रदीप ज्ञवालीले भनेका छन्– ‘नाम्खामा जवर्जस्ती विवाद छ भनेर स्थापित गर्न खोजेको देखियो, सरकारलाई विश्वास लागेन भने विगतका अध्ययन/प्रतिवेदन हेरे भइहाल्यो, अनुगमन/निरीक्षण नै आवश्यक ठानिए स्थायी संयन्त्र प्रयोग गर्नुपर्ने थियो ।’ पूर्वपरराष्ट्रमन्त्रीसमेत रहेका राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीका अध्यक्ष प्रकाशचन्द्र लोहनीले ‘विगतमा टुंगो लागिसकेको नेपाल–चीन सिमानालाई विवादित बनाउन खोज्नु दु:खद भएको’ बताएका छन् ।

चिनियाँ दूतावासको भनाइ

सरकारले २०७८ भदौ १६ मा हुम्ला सीमा अध्ययन टोली गठन गरेपश्चात् नेपालस्थित चिनियाँ दूतावासले प्रतिक्रिया जनाएको थियो । यो प्रतिक्रिया चीन–नेपाल परराष्ट्र सम्बन्धसँग गाँसिएको छ । चीनले नेपालको सीमा अतिक्रमण गरेको भन्दै जीवनबहादुर शाहीका निरीक्षण प्रतिवेदन नेपाली कांग्रेसको केन्द्रीय समितिमा पठाइएपछि चिनियाँ राजदूत होउ यान्छीले शाहीको नामै किटेर अतिक्रमण गरेको भन्ने आरोपको खण्डन गरेकी छन् ।

दूतावासका प्रवक्ता लुअन सिउतानले भदौ १८ गते भनेका छन्– ‘चीनले नेपालको सीमा मिचेको छैन । यसबारेमा यसअघि नै नेपाल सरकार आफैंले स्पष्ट पारिसकेको छ, सन् १९६० को दशकमै दुई मुलुकले मैत्रिपूर्ण छलफलबाट सीमा विवाद हल गरिसकेको छ । केही समयअघि नेपाल र चीनबीच सीमा विवाद छ भन्दै केही व्यक्तिगत शक्तिहरूले उचाल्न खोजे पनि नेपालको परराष्ट्र मन्त्रालयले विज्ञप्ति निकालेर स्पष्ट पारिसकेको छ ।’ यसअघि २३ सेप्टेम्बर २०२० मा चिनियाँ दूतावासका प्रवक्ता वाङ सियओलङले ‘चीनले भवन बनाएको क्षेत्र आफ्नै भूभाग प्रमाणित भएको उल्लेख गर्दै नेपाली पक्षले फेरि प्रमाणीकरण गर्न सक्छ’ भनेका थिए ।

यसैबीच ग्लोबल टाइम्सको १७ अक्टोबर २०२० को अंकमा चीनको बुराङ काउन्टी विदेशसम्बन्ध कार्यालय निर्देशक बाकीले ‘हालै निर्मित भवनहरू चीन–नेपाल सीमाभन्दा एक किलोमिटर टाढा चीनकै भूमितर्फ चीनको अलीअन्तर्गत नयाँ गाउँमा पर्छ’ भनेर प्रकाशित गरिएको थियो । त्यसपछि हुम्ला मामिलाको कुरा सेलाएको थियो ।

अबको बाटो

माथि उल्लिखित कागजात, नक्सा तथा अपनाइएको पानीढलो सिद्धान्त अनुसार ६० वर्षअघि नै हुम्ला क्षेत्रको समेत सीमा समस्या समाधान भएको देखिन्छ । यद्यपि, अहिले स्थानीय तहमा सीमा मामिलाको विषय उठेकाले सरकारले परराष्ट्र मन्त्रालयमार्फत चीनतर्फका सम्बन्धित पदाधिकारीहरूलाई पनि संलग्न गर्ने चाँजोपाँजो मिलाई संयुक्त टोली बनाउनु सान्दर्भिक हुन्छ । अनि दुवै तर्फका पदाधिकारीहरू संयुक्त रूपमा लिमी नाम्खा क्षेत्रमै पुगी त्यहाँ दुवै सीमावर्ती क्षेत्रका जिल्ला प्रशासन, स्थानीय निकाय पदाधिकारी, दुवै सीमाञ्चलका स्थानीय बासिन्दा र जिल्लास्तरका राजनीतिक नेताहरू उपस्थित गराई संयुक्त तरिकाले नक्सा र जमिन भिडाउँदै, जिपिएस यन्त्रले हाल देखाएको र साबिकको तथ्यांक देखाई व्याख्या गर्दै बताउनु पर्छ । यस क्रममा नक्सामा अंकित टाकुले थुम्को जमिनमा यो हो, पानीढलो श्रृंखला यसरी तन्किएको छ, लोलुङ भंज्याङ दुई थुम्कोका बीच घाँटी परेको होचो जमिनमा परेको छ, लाप्चे मंज्याङ त्यो हो, ताक्लाकोट जाने गोरेटो अलिपरको हो भनी भिडाउँदै/देखाउँदै/बुझाउँदै व्याख्या गर्नुपर्छ । यस्तो व्याख्यापछि स्थानीयलाई प्रश्न गर्नुपर्छ– लौ भन्नुहोस्, चीनले बनाएको एघार भवन पानीढलो उत्तर देख्नुभयो कि दक्षिण, पूर्व या पश्चिम ! अनि त स्थानीयले नै समस्या समाधान गर्नेछन्– चीनले बनाएको भवनहरू नेपालतिर परे कि चीनतर्फ !

अनि सन् २००६ मा गठन भई २०१२ सम्म कार्य गरी हाल सुषुप्त अवस्थामा रहेको नेपाल–चीन संयुक्त सीमा समितिलाई तुरुन्तै ब्युँताइनु पर्छ । हुम्ला सीमा जस्ता मामिला त्यही समितिले संयुक्त रूपमा व्याख्या गर्दै कार्यान्वयनस्तरमा पुर्‍याइनु पर्छ । चीनले जियानमा २०१२ फेबु्रअरी १ देखि संयुक्त सीमा समितिको बैठक गर्न आव्हान गरेकोमा नेपाल अन्तिम घडीमा नगएपछि यो समिति सुषुप्त अवस्थामा छ । तर दुवै पक्षले समिति विगठन गरेको छैन ।

यसै समितिद्वारा लिपुलेक, कालापानी, लिम्पियाधुरा सीमा मामिलामा चीनलाई समावेस गराई नेपालले कूटनीतिक माध्यमद्वारा समाधान खोज्नु पर्छ । यो क्षेत्र चीनको सीमा जोडिएकाले उसको संलग्नता अपरिहार्य छ । उसले पनि सहभागिता जनाउनु पर्छ । यो चीनको पनि सरोकारको विषय हो । यसबाट पूर्वको झिनसाङ चुली र पश्चिमको लिम्पियाधुरामा त्रिदेशीय विन्दु स्थापना गर्ने कार्य गरिनुपर्छ ।

सीमांकनबारे, चाहे त्यो नेपाल–चीन होस् या नेपाल–भारत, दुवैतर्फका स्थानीय निकाय र सीमावर्ती बासिन्दालाई जानकारी नगराउनु नै दुर्भाग्यपूर्ण हो । सीमाको रक्षा गर्ने पहिलो पङ्तिमा रहने स्थानीय नै हुन् । प्राथमिक सूचना तथा जानकारी उनीहरूबाटै प्राप्त हुन्छ । तर, स्थानीय गाउँ/नगरपालिकाको सीमारेखाबारे उनीहरूलाई नै जानकारी गराइँदैन । त्यसैले अब हुम्ला जस्ता क्षेत्रका दुवै सीमावर्ती जनतालाई ६० वर्षअघि गरिएको नेपाल–चीन सीमा सन्धि, डकुमेन्ट तथा नक्साको सीमारेखाअनुसार जमिनमा भिडाउँदै, देखाउँदै, बुझाउँदै प्रमाणीकरण गर्नुपर्छ । यस्तो परिपाटि अपनाइए भविष्यमा सीमावर्ती क्षेत्रमा कचिंगल आइपर्दैन ।

0-0-0

Is the Humla Border being Encroached ?

Buddhi Narayan Shrestha

के हुम्लामा सीमा मिचिएकै हो ?

Buddhi Narayan Shrestha

बुद्धिनारायण श्रेष्ठ

हुम्लामा रहेको भनिएको सीमा समस्या समाधानमा नेपाल र चीन सरकारले दुवै देशका सीमावर्ती जनतालाई सीमारेखा देखाउँदै/बुझाउँदै प्रमाणीकरण गर्नुपर्छ । 

गत १६ भदौमा चीनसँगको नेपाली सीमा क्षेत्रको समस्या पहिचान गर्न सरकारले गृह मन्त्रालयका सहसचिव जयनारायण आचार्यको संयोजकत्वमा विवाद अध्ययन समिति गठन गर्‍यो । हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिका वडा नम्बर ५ र ६ मा पर्ने लिमी लाप्चादेखि हिल्सासम्मको सीमा क्षेत्रको स्थलगत अध्ययन गर्न समिति गठन गरिंदा यसले कुतूहल र तरङ्ग पैदा गरेको छ । अध्ययन टोली सीमा क्षेत्रमा पुगिसकेका छन् ।

स्मरणीय के छ भने, यसअघि नै सरकारले चीनसँगको सीमाबारे अध्ययन गर्न तीन वटा समिति बनाइसकेको छ, तिनले प्रतिवेदन पनि बुझाइसकेका छन् । साउन २०७३ मा परराष्ट्र मन्त्रालयका सहसचिव झविन्द्र अर्याल, ५ मंसीर २०७६ मा परराष्ट्रकै सहसचिव कालीप्रसाद पोखरेलको संयोजकत्वमा बनेको समितिले तथा ९ असोज २०७७ मा दार्चुलाका प्रमुख जिल्ला अधिकारी चिरञ्जीवी गिरीको टोलीले सरकारलाई प्रतिवेदन बुझाएका थिए । ती अध्ययन प्रतिवेदन हालसम्म सार्वजनिक गरिएका छैनन् । अहिले फेरि त्यसै क्षेत्रको अध्ययन गर्न अर्को समिति गठन गर्नुको तात्पर्य सरकारले खुलाएको छैन ।

सीमा अध्ययन समिति गठन गर्नै नहुने त होइन । तर, अहिले समिति बनाउनु प्राकृतिक, राजनीतिक र कूटनीतिक मौसम अनुकूल देखिँदैन । त्यस क्षेत्रको भूभाग असोज–कात्तिकमा हिउँले ढाक्ने भएकाले स्थलगत निरीक्षण गर्न यो अनुकूल मौसम होइन । राजनीतिक मौसमको कुरा गर्नुपर्दा दुई महीना भइसक्दा सरकारले हालसम्म पूर्णता पाउन सकेको छैन । कूटनीति तथा परराष्ट्र मामिलाको पाटोबाट हेर्दा परराष्ट्रमन्त्री पनि नियुक्त हुन सकेको छैन । यो स्थितिमा अध्ययन समिति बनाएसँगै सीमाको विषय चर्चामा आएको सन्दर्भमा हुम्ला सीमा मामिला के हो भन्नेबारे यो लेख केन्द्रित छ ।

सीमाको चर्चा र चासो

नेपाल–चीन सीमा हुम्लाको लिमी नजिकै लाप्चा ललुङजोङ क्षेत्रमा चीनले अतिक्रमण गरी ११ वटा भवन बनाएको २ असोज २०७७ मा स्थानीय तहबाट सञ्चार माध्यममा आएसँगै त्यसले व्यापक चर्चा पायो । हुम्लाका सांसद तथा पूर्व मन्त्री जीवनबहादुर शाही समेतले सीमा निरीक्षणको क्रममा लिमी क्षेत्रमा पर्ने ११ नम्बर सीमास्तम्भ नभेटिएको बताए । तर, दुई दिनपछि त्यो स्तम्भ नाम्खा गाउँपालिका–६ स्थित टाकुले लेकमा यथास्थानमा भेटिएको उजागर गरियो ।

गएको २६ असारमा सांसद शाही तथा कर्णाली प्रदेशका मुख्यमन्त्री महेन्द्रबहादुर शाही सहितको टोलीले लाप्चास्थित १२ नम्बर सीमास्तम्भ निरीक्षण गरेका थिए । त्यस क्रममा टोलीले त्यो स्तम्भ नयाँ बनाइएको ठहर गर्‍यो। उनीहरूले ‘लाप्चा भञ्ज्याङमा नयाँ बनाइएको १२ नम्बर सीमास्तम्भको अलाइनमेन्ट पूरै परिवर्तन गरिएको’ सञ्चारकर्मीलाई बताएका थिए। उनीहरूले नक्शा र जमीनको पानीढलो शृङ्खला र खम्बाको तथ्याङ्क भिडाए वा भिडाएनन् भन्ने प्रकाशमा आएको छैन ।

पछिल्लो पटक नेपाली कांग्रेसका नेताहरूको जोडबलमा सरकारले १६ भदौमा हुम्ला सीमा अध्ययन समिति गठन गरेपछि नेपालस्थित चिनियाँ दूतावासले प्रतिक्रिया जनाएको छ । दूतावासका प्रवक्ता लुअन सिउतानले १८ भदौमा विज्ञप्ति निकालेर चीनले नेपालको सीमा नमिचेको उल्लेख गर्दै चीन र नेपालले सन् १९६० को दशकमै मैत्रीपूर्ण छलफलबाट सीमा विवाद समाधान गरिसकेको र सीमाबारे केही समयअघि नेपाल सरकारले नै स्पष्ट पारिसकेको बताए ।

पूर्ववर्ती केपी शर्मा ओली सरकारको पालामा परराष्ट्र मन्त्रालयले विज्ञप्ति जारी गरी चीनसँग सीमा समस्या नरहेको प्रष्ट्याएको थियो । तत्कालीन परराष्ट्र मन्त्री प्रदीप ज्ञवालीले भनेका छन्, ‘नाम्खामा विवाद छ भनेर जबर्जस्ती स्थापित गर्न खोजेको देखियो, सरकारलाई विश्वास नलागे विगतका अध्ययन/प्रतिवेदन हेरे भइहाल्यो । अनुगमन/निरीक्षण नै आवश्यक ठानिए स्थायी संयन्त्र प्रयोग गर्नुपर्ने थियो ।’

१ पुस २०७६ मा तत्कालीन सरकारले गठन गरेको समितिले प्रतिवेदन परराष्ट्र मन्त्रालयमा बुझाएको थियो । ७ असोज २०७७ मा तत्कालीन परराष्ट्र मन्त्री ज्ञवालीले ‘हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिकास्थित नेपाल–चीन सीमा क्षेत्रमा निर्माण गरिएका भवनहरू चीनकै भूभागमा पर्छ । २०७३ सालमा पनि यस्तै समाचार आएकाले संयुक्त टोलीले स्थलगत भ्रमण गरी पठाएको प्रतिवेदन अनुसार ती भवनहरू चीनले सीमाबाट आफ्नोतर्फ एक किलोमिटरभित्र निर्माण गरेको हो’ भनेर बताएका थिए । त्यसै वेला चिनियाँ दूतावासका प्रवक्ताले चीनले भवन बनाएको क्षेत्र आफ्नै भूभाग प्रमाणित भएको र नेपाली पक्षले फेरि प्रमाणीकरण गर्न सक्ने बताएका थिए ।

११ नम्बर सीमास्तम्भ भेटियो/भेटिएन, १२ नम्बर स्तम्भ नयाँ बनाइएको हो वा पुरानै हो, सीमा मिचिएको हो वा हैन, चिनियाँले बनाएका भवन कतातिरको भूमिमा छ भनी सीमावर्ती जनता र स्थानीय तहलाई स्पष्ट पार्न आवश्यक छ । यस सम्बन्धमा सीमा सन्धि, खम्बाको तथ्याङ्क, नक्शा तथा सीमा कमिटीको प्रतिवेदनले के भन्छ भन्ने पक्ष महत्वपूर्ण छ ।

सीमा सन्धि

नेपाल र चीनबीच सन् १९६१ मा भएको सीमा सन्धिका आधारमा सन् १९६१/६२ मा सीमाङ्कन गरिएको थियो । जसका क्रममा ७९ वटा मूल खम्बा र २० सहायक खम्बा स्थापना भएका छन् । सीमाङ्कनका सम्पूर्ण काम सकिएपछि दुवै देशका सर्वाधिकार प्राप्त अधिकारीका हैसियतले परराष्ट्र मन्त्रीहरूले सन् १९६३ मा सीमा प्रोटोकलमा संयुक्त हस्ताक्षर गरेका थिए । प्रोटोकलको पहिलो नवीकरण गर्दा सन् १९७९ मा र १९८८ मा दोस्रो नवीकरणमा संयुक्त हस्ताक्षर गरिएका थिए।

तेस्रो पटक प्रोटोकल नवीकरण गर्न सन् २००६ देखि नेपाल–चीन संयुक्त सीमा समिति बनाइएको छ। प्राविधिक कार्य प्रायः सकिएको छ ।

नक्शाको विवरण

हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिका–६ स्थित टाकुले लेक (५,२०२ मि.) मा ११ नम्बरको सीमास्तम्भ छ । त्यहाँबाट सीमारेखा थोरै उत्तर–पूर्व हुँदै पानीढलो भएर कुमालाप्चे, काङबोछे, मानेपेमाङ्गो, काँगर्जे, कान्डुम्बु, नालकङ्कर शृङ्खला हुँदै अझ उत्तरको ६,३९५ मिटरको थुम्कोबाट केही पश्चिम लागेर फेरि उत्तर–पूर्व बढ्दै ६,०६२ मिटरको उचाइमा पुग्छ । यसपछि सीमारेखा उत्तरतिर लाग्दै नाङकास्या पानीढलो भएर ५९१३ मिटरको थुम्कोबाट सीमारेखा थोरै पूर्व भएर दक्षिण–पूर्वतिर लागेको छ र छ्योलम क्योक ताल नजिककोे डाँडोबाट रेखा उत्तरतर्फ बढ्दै लोलुङ भञ्ज्याङ पुगेको छ । यसपछि सीमारेखा सीधै उत्तरको पन्नमु डाँडा (५२४० मि.)बाट पूर्वतर्फको लाप्चे भञ्ज्याङ (५,०१८ मि.) पुग्छ, जहाँ १२ नम्बरको सीमास्तम्भ छ । यी दुई खम्बाको आकाशीय दूरी करीब ३५ किलोमिटर छ । एक थुम्कोबाट अर्काे डाँडा हुँदै गएको पानीढलो शृङ्खलाको सीमारेखा आकाशीय दूरीभन्दा निकै लामो छ ।

सीमा कमिटीको प्रतिवेदन

नेपाल–चीन सीमा कमिटीको प्रतिवेदन विसं २०२१ अध्ययन गर्दा त्यस बखत चिनियाँ पक्षको भनाइ थियो– ‘यी इलाकाका जनताले चीनको तिब्बत क्षेत्रलाई पनि तिरो तिरिआएको हुनाले यी इलाकामाथि चीनको पनि वस्तुतः अधिकार छ ।’

नेपाली पक्षको भनाइ थियो– ‘सीमावर्ती क्षेत्रका नेपालीहरूले तिब्बततर्फ जोडिएका क्षेत्रमा अस्थायी रूपमा गोठ खडा गरेको र चरनको उपयोग गरेको हेतुबाट नेपालीहरूले तिब्बती इलाकाका सम्बन्धित अधिकारी एवं व्यक्तिहरूलाई जग्गाको भाडा एवं चरनको चर्चरी प्रति वर्ष तिर्ने गर्थे र यो चलन अद्यापि छ। यस कारण लिमी इलाकाका नेपाली जनताले चीनको तिब्बत क्षेत्रमा तिरो तिरिआएको छ भन्ने चिनियाँ पक्षको जुन भनाइ थियो, त्यो तिरो नभई यस्ता भाडा एवं चर्चरी मात्र भएको हुनाले यसबाट मात्र ती इलाकामा चीनको वस्तुतः अधिकार छ भनी मान्न सकिँदैन’ । (पृष्ठ ३)

यस्तै, पृष्ठ २७ मा लेखिएको छ, ‘लिमी विषयमा विवादग्रस्त इलाकाका रूपमा वार्ता चलाउन चिनियाँ पक्षले कुनै अवस्थामा मञ्जूर नगर्ने र श्री ५ को सरकारको आयोगको रिपोर्ट अनुसार पनि चिनियाँ पक्षकै वस्तुतः अधिकार कायम रहेको देखिएको हुनाले यी सबै तथ्य तत्कालीन प्रधानमन्त्री समक्ष मन्त्रिमण्डलको बैठकमा मौखिक पेश गरियो र यसबारे कुरा नचलाउने मञ्जूर गरी केवल ती ठाउँहरूमा पानीढलो सिद्धान्त अवलम्बन गरी संयुक्त सर्वेक्षण गर्ने निर्णय गरियो ।’

समाधानको बिन्दु

सरकारले सीमा क्षेत्रको स्थलगत अध्ययन गर्ने समिति बनाइसकेको सन्दर्भमा अब दुवै देशका सम्बद्ध अधिकारी लिमी नाम्खा क्षेत्रमा पुग्नुपर्छ । समस्या भनिएको क्षेत्रमा दुवै सीमाञ्चलका बासिन्दा र जिल्लास्तरका राजनीतिक नेताहरू उपस्थित गराई संयुक्त तरिकाले नक्शा र जमीन भिडाउँदै, जीपीएस यन्त्रले देखाउने सीमास्तम्भको तथ्याङ्क देखाउँदै बुझाउने गरी व्याख्या गर्नुपर्छ । यस्तो व्याख्यापछि स्थानीयलाई प्रश्न गर्नुपर्छ– ‘चीनले बनाएका ११ वटा भवन पानीढलो शृङ्खलाको उत्तर देख्नुभयो कि दक्षिण वा पश्चिम ?’ त्यसपछि स्थानीयले चीनले बनाएका भवन नेपालतिर परे कि चीनतर्फ भनेर आफैं पत्तो लाउनेछन् ।

छिमेकी देशसँग सीमारेखा अङ्कित गर्ने वेला दुवैतर्फका स्थानीय निकाय र सीमावर्ती बासिन्दालाई जानकारी नगराउनु नै विडम्बना हो। सीमाको रक्षा गर्ने पहिलो पङ्क्तिमा रहने स्थानीय जनता नै हुन्। प्राथमिक सूचना तथा जानकारी उनीहरूबाटै प्राप्त हुन्छ। तर, सीमावर्ती जिल्लाहरूका जनता र स्थानीय निकायलाई सीमाबारे जानकारी नै गराइँदैन । त्यसैले अब हुम्ला क्षेत्रको सहित दुवै देशका सीमावर्ती जनतालाई स्थलगत रूपमा सीमारेखा देखाउँदै/बुझाउँदै प्रमाणीकरण गर्नुपर्छ । यस्तो परिपाटी अपनाइए भविष्यमा सीमावर्ती क्षेत्रमा कचिङ्गल आइपर्दैन ।

श्रेष्ठ सीमाविद् तथा मदन पुरस्कार विजेता लेखक हुन् ।

Why not to conduct the Population Census at Kalapani Area ?

Buddhi Narayan Shrestha

कालापानी क्षेत्रमा जनगणना किन नहुने ?

बुद्धिनारायण श्रेष्ठ

वि.सं. २०१८ यताका जनगणनामा कालापानी क्षेत्रका नागरिकलाई समेट्न सकिएको छैन, यसपटक पनि सम्भावना न्यून छ

केन्द्रीय तथ्यांक विभागले प्रत्येक १० वर्षमा गर्ने राष्ट्रिय जनगणनाको बाह्रौँ शृंखला आउँदो कात्तिक २५ देखि मंसिर ९ गतेसम्म नेपाल राष्ट्रभर गर्न लागेको छ । विभागका अनुसार यसपटकको जनगणनामा नेपाल सरकारले प्रकाशित गरेको चुच्चे नक्सामा देखाइएको नेपाली भूभाग कालापानी, लिपुलेक र लिम्पियाधुरामा बसोवास गर्ने नागरिकको तथ्यांक संकलन गर्न सम्भव नभएको बताइएको छ । यस सम्बन्धमा जनताले जिज्ञासा राखिरहेका छन्, त्यस क्षेत्रको नेपाली भूमिमा बसोवास गर्ने नेपाली बासिन्दाको जनगणना किन नहुने ?

विभागका महानिर्देशकले सञ्चारकर्मीसमक्ष भनेका छन्– ‘तीनै क्षेत्रका भूभाग हाम्रो भए पनि ती क्षेत्रमा भारतीय सैनिकले कब्जा गरी २४सै घन्टा गस्ती गरिरहेको सूचना हामीलाई प्राप्त छ, भारतीय सैनिकले स्कर्टिङ गरिरहेको छ, हामीलाई सिमानामा छिर्न दिँदैन । विसं २०१८ सालको जनगणनामा वरिष्ठ पत्रकार भैरव रिसालको सहभागितामा एकपटक मात्र त्यहाँ जनगणना गरिएको तथ्यांक छ । त्यसपछिको कुनै पनि गणनामा ती तीनवटै क्षेत्रका नागरिक नेपाली भए पनि तिनलाई गणनामा समेट्न सकिएको छैन । यसपटक पनि सम्भावना न्यून छ ।’ प्रश्न उठेको छ, यो निर्णय नेपाल सरकारको हो या केन्द्रीय तथ्यांक विभागका महानिर्देशकको मात्रै ? 

जनगणना गर्दा ‘कोही नछुटून् र कोही नदोहोरिऊन्’ भन्ने मान्यता लिइएको हुन्छ । यस्तै यसपटक ‘मलाई गणना गर, हामीलाई समावेश गर’ भन्ने मूल नाराका साथ जनगणना–२०७८ गर्न लागिएको छ । यस परिप्रेक्ष्यमा नेपालको सार्वभौमसत्ता रहेको लिपुलेक–कालापानी–लिम्पियाधुराका नेपाली बासिन्दाको समेत जनगणना गरिएन भने तथ्यांक विभागको मूल नारा सार्थक हुन सक्दैन । विभागले एकातिर ‘ती तीनवटै क्षेत्रका नागरिक नेपाली हुन्’ पनि भन्नु तर अर्कातिर जनगणना गर्न सकिन्न पनि भन्नु देशको सार्वभौमिताविरोधी अभिव्यक्ति हो । भैरव रिसालले त्यस क्षेत्रको जनगणना गराएका थिए पनि भन्ने, अनि अहिले आफूले गर्न नसक्ने कुरो गर्ने ? यस्तो विरोधाभाष किन ? नेपाली बासिन्दा रहेको क्षेत्रको जनगणना गर्न छुट्नु हुँदैन । विभागकै अनुसार जनगणना गर्दा ‘कोही नछुटून् र कोही नदोहोरिऊन्’ भन्ने गरिएको छ । यहाँ प्रश्न उठ्छ, ती क्षेत्रका नेपाली नागरिकलाई किन छुटाउने ?

लिम्पियाधुरा छुट्नुहुँदैन :  जनगणना गर्ने क्रममा गणक घरदैलोमा पुगी घरमुलीसँग भेट गरी तिनको घरपरिवारका सबैजनाको संख्या फारममा भरी तथ्यांक स्थापना गरिन्छ । राष्ट्रको कुनै पनि भूभागमा रहेका नेपाली जनगणनाको तथ्यांकमा छुट्नु र दोहोरिनु पनि हुँदैन । यस मान्यताअनुसार दार्चुला जिल्ला व्यास गाउँपालिका वडा नं. १ अवस्थित लिम्पियाधुरा क्षेत्रको पनि जनगणना लिने कार्य छुट्नुहुँदैन । यो क्षेत्र राष्ट्रको सिमानाभित्रको एक भूभाग हो । सन् १९६२ अक्टोबर–नोभेम्बरको भारत–चीन सीमायुद्धपछि नेपालको सार्वभौम क्षेत्र कालापानी भारतले भौतिक रूपमा हठात् ओगटेको मात्र हो । 

कालापानी क्षेत्र जान भारतीय अर्धसैनिक बलले जोकोहीलाई पनि निकै कडाइ गर्ने गरेको छ । यद्यपि, छाङ्रु र तल्लो कावाका नेपालीलाई गुन्जी, नाभी, कुटीका नातेदारको मरणमा मलामी जान तथा अन्य तीनपुस्तेको विवाह ब्रतबन्धजस्ता सामाजिक कार्यका निम्ति समय तोकेर आउन र गुन्जीवासीलाई छाङरुतर्पm जान दिने गरेको पाइन्छ ।

वैकल्पिक उपाय : उल्लिखित परिप्रेक्ष्यमा आउँदो जनगणनामा लिपुलेकदेखि लिम्पियाधुरासम्मको बृहत् कालापानी क्षेत्रमा रहेका नेपाली बासिन्दाको जनगणना गर्न गणक त्यसै भेकमा पुगेर भौतिक रूपले सम्भावना देखिँदैन । तथापि, त्यो क्षेत्र नेपालको भौगोलिक अखण्डता र सार्वभौमिकताभित्र परेकाले भर्चुअल माध्यमबाट निम्न तीन वैकल्पिक विधिमध्ये कुनै एक तरिकाबाट जनगणना लिन सकिने सम्भावना देखिन्छ । 

पहिलो, छाङ्रु, गागा तथा तल्लो कावाका जनतालाई सोधनी गरी गुन्जीलगायतका बासिन्दाको गणना गर्न सकिन्छ । उनीहरूलाई गुन्जी क्षेत्रका नातेदारको घरमुलीको नाम, उनीहरूको परिवार सदस्य संख्याबारे जानकारी पक्कै हुन्छ । नातापाताको मृत्यु हुँदा र बिहेबारी ब्रतबन्धजस्ता धार्मिक सामाजिक कार्यमा सहज परिस्थिति भएका बखत भारतीय सेनाले केही समयका लागि उता जान र उतातिरकालाई पनि आउन अनुमति दिने गरेको छ ।

उदाहरणका लागि नाभी स्थानीय निकायका सरपञ्च सनम नबियाल छाङरुका बासिन्दाका नातेदार हुन् । छाङरुका नातेदारद्वारा सनमसँग जानकारी लिएर तथ्यांक स्थापना गर्न सकिन्छ । आखिर सहज क्षेत्रमा पनि गणकले घरमुलीसँग नै सोधेर उनको परिवार संख्याको लगत स्थापना गर्ने गरिन्छ । परिवारका सदस्य सबैलाई छुट्टाछुट्टै सोधिँदैन । यसैले एउटा घरको एकजना घरमुलीलाई सोधनी गरी परिवारको संख्या टिपिएजस्तै गरी व्यास इलाका गुन्जीतर्पmको कुनै मुख्य व्यक्तिलाई सोधनी गरी घर संख्या र धरधनीको गणना गर्नु उपयुक्त हुन्छ । 

दोस्रो विकल्प, स्थलीय अब्लिक फोटोग्राफ तथा हाई रिजोलुसन स्याटेलाइटको भर्टिकल इमेज अथवा गुगलका सहायताले त्यस क्षेत्रका बासिन्दाको घरवास संख्या गणना गर्न सकिन्छ । यस्तो विधिबाट यस पंक्तिकारले गणना गर्दा बृहत् कालापानी क्षेत्रमा १६१ आवासीय घरवास रहेको देखिन्छ । यसमध्ये गुन्जीमा ९०, नाभीमा २८ र कुटीमा ४३ घरधुरी रहेको पाइन्छ । प्रत्येक घरमा पाँच या ६ जनाको परिवार संख्या भए, त्यस क्षेत्रको जनसंख्या करिब ९०० हुन आउँछ । यसबाहेक कुटी, नाभी, जुन्जी, तिल्सी (कालापानी), नाभिडाङमा सैनिक र इन्डो–टिबेटन बोर्डर पोस्टको ब्यारेक भवन रहेको देखिन्छ । यसको जनगणना आवश्यक पर्दैन । तिल्सी र नाभिडाङका नेपालीलाई भारतीय फौजले तल्लो कावा र छाङ्रुतर्फ त्यसैवेला लखेटिसकेकाले त्यहाँ अहिले बासिन्दा छैनन् ।

तेस्रो विकल्प, भारतीय जनगणना प्रतिवेदन सन् २०११ लाई आधार मानेर भर्चुअल गणना गर्नु हो । विकिपिडिया/ओआरजी/विकी/गुन्जी,) उत्तराखण्ड वेबसाइटमा उल्लेख गरिएको प्रतिवेदनअनुसार पश्चिम व्यास इलाकाको जनसंख्या ७७६ रहेको देखिन्छ । जसमा गुन्जीमा ३३५, नाभीका ७८ र कुटीमा ३६३ उल्लेख गरिएको छ । यस्तै गरेर ‘व्यास,) दार्चुला विकिपेडिया’ मा उल्लेख गरिएको छ– ‘पश्चिम नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेशमा रहेको दार्चुला जिल्लाको व्यास एउटा गाउँपाललिका हो ।

सन् १९९१ मा नेपालले जनगणना लिएको समय यस क्षेत्रमा १५० व्यक्तिगत घरधुरीमा ७२३ जनसंख्या रहेको थियो ।’ यस अंकलाई र सन् २०११ को संख्यालाई आधारका रूपमा मानी आवधिक जनसंख्या वृद्धिदर जोड्दा बीस–तीस वर्षपछि अहिलेको स्याटेलाइट इमेजका सहायताबाट हाल देखिने घरधुरी संख्या गणना गरी जनसंख्या प्रक्षेपण सान्दर्भिक मान्न सकिन्छ । यसैले यी तीन विधिमध्ये कुनै एक अथवा तीनओटै विधिबाट पत्ता लाग्ने संख्यालाई औसत मानेर अन्तिम संख्या तोक्न सकिन्छ । 

चुच्चे नक्सा र जनगणना : सरकार पनि बृहत् कालापानी क्षेत्रको जनगणना गर्न इच्छुक रहनुपर्छ । सरकारले त्यस क्षेत्रलाई आफ्नो भूभागमा समावेश गरी नेपालको संशोधित चुच्चे नक्सा ७ जेठ २०७७ मा प्रकाशित गरिसकेकाले त्यहाँबाट भारतीय फौज फिर्ता गराउन उद्यत् रहेको बुझिन्छ । त्यसैले व्यास इलाकाको जनगणना लिएर तथ्यांक स्थापना गरेपछि यस कार्यमा सरकारलाई भारतसँग कूटनीतिक तथा राजनीतिकस्तरमा कुराकानी गरी समस्या समाधान गर्न बल पुग्छ । यसका लागि सरकारको माथिल्लो तहबाट केन्द्रीय तथ्यांक विभागलाई ठोस र स्पष्ट निर्देशन दिनुपर्छ । लिपुलेक–कालापानी–लिम्पियाधुरा क्षेत्रको जनगणना गरिएन भने कालापानी सीमा मामिलामा नेपाल सरकार आपैmँ चुकेको मानिन्छ । अनि नेपालले त्यस क्षेत्रको दाबा नगरेको ठहरिन्छ ।  

जनगणना र भौगोलिक अखण्डता : २७ फागुन ०७३ खण्ड ६६, संख्या ५८ को नेपाल राजपत्रमा दार्चुला जिल्लाको व्यास गाउँपालिका–१ मा कालापानी क्षेत्र समावेश गरिएको छ । संवत् २०१८ को जनगणनामा तथ्यांक अधिकृत भैरव रिसालको नेतृत्वमा त्यस क्षेत्रको जनगणना लिइएको कुरा तथ्यांक विभागका महानिर्देशकले नै बताइसकेका छन् । नेपालको पहिलो आमनिर्वाचनमा त्यस क्षेत्रका बासिन्दाको मतदाता सूची तयार गरी उनीहरूले मतदानसमेत गरेका थिए । यो कुरा बिर्सन हुँदैन । यस्ता विवरण हुँदाहुँदै पनि तथ्यांक विभागले किन खुट्टा कमाउँदै छ ? यसमा विभाग संवेदनशील हुनुपर्छ । कतै बृहत् कालापानी क्षेत्र भारतलाई नै सुम्पने भूमिका त होइन नि यो ?  

राष्ट्रियता र भौगोलिक अखण्डतामा नकारात्मक र प्रतिकूल प्रभाव पार्ने यस्ता कुरा हुन नदिन यी सबै विवरणबाट जनगणना गर्ने वैकल्पिक उपायमध्ये कुनै एक विधि अथवा बहुविधिहरूका सरदरबाट निक्लिने संख्या अपनाई देशको भौगोलिक अखण्डता तथा सार्वभौमिकता कायम राख्न यस्ता भर्चुअल माध्मबाट भए पनि लिपुलेकदेखि, नाभिडाङ, तिल्सी (कालापानी), गुन्जी, नाभी, कुटी, जोलिङकाङ हुँदै लिम्पियाधुरासम्मको भूभाग समावेश गरी जनगणना गरिनुपर्छ । कालापानी क्षेत्रको जनगणना तथ्यांक स्थापना गरिएन भने नेपालको भौगोलिक अखण्डता, स्वाधीनतामा प्रतिकूल असर पर्छ । राष्ट्रियताका यस्ता सवालमा सरकार पछि हट्नु हुँदैन, मातहतका निकाय तथा तथ्यांक विभागलाई सरकारले वेलैमा निर्देशन दिनुपर्छ ।
 

#कालापानी # जनगणना

Formal Book Launch: Border Man of Nepal

Buddhi Narayan Shrestha

Formal Book Launch.

BORDER MAN OF NEPAL

Launched jointly by three personalities:

– 95 years of age Senior-most Advocate Krishna Prasad Bhandari,

– 92 years old Senior-most Journalist Bhairab Risal and

– 87 years Development Activist Badri Prasad Khatiwada.

During the book launch programme, chief guest of the programme, Senior-most Advocate Krishna Prasad Bhandari said, this book should be read by all to know the information on our boundaries.

As a guest of the programme, Senior-most Journalist Bhairab Risal mentioned, this book is Buddhi Narayan’s thirteenth book. He may write more books in the days to come to make awareness to the Nepali society, especially the new generation.

President of Human Rights Preservation Forum and Development Activist Badri Prasad Khatiwada expressed during his welcome speech that it’s a matter of pride and privilege to organize a programme to launch the book of border expert Buddhi Narayan Shrestha entitled ‘Border Man of Nepal’ by our Forum.  The subject matter and content of this book should reach to the high ranking authorities of Nepal government. If the prime minister and ministers read this book, it will help to talk and negotiate with our nieghbour India, on the border issue of Limpiyadhura-Kalapani-Lipulek.

As the author of the book, I mentioned, this has been written in English to provide information and knowledge of the boundary issues of Nepal also to the foreigners. I have mentioned in the book, Junga Bahadur is the only Prime Minister of Nepal till this date that he furiously wrote a letter to Fort William of the Foreign Department of British India Government, sent through G Ramsay of British Legation, on 7^th April 1862. Junga Bahadur expressed his exasperation on removal of border pillars, by the British India, located in the east of Gorakhpur. These pillars were erected in the Jamuna village area for years on mutual consent between two nations. But that were removed all of a sudden by the British Surveyors. Consequently, that encroached 110 hectares of Nepali land. This has developed ill-feeling and strong hostility against British regime.

Replying to Junga Bahadur’s letter, the British Governor-General had ascertained the boundary line between Rapti and Mohana River that would get marked with a fine-tuned concrete pillar number-13 to 22 and 98 to 171. Junga Bahadur had made compelled the British to restore the missing Junge pillars on its previous spot. As a field experience I have also narrated that, with this example, our claim and counter-claim may help to restore the missing Junge pillars on its previous spot.

While we had visited Hile Bhanjyang of Ilam district, local resident Pemba Bhotia said to us ‘As I had slept at night as Nepali identity on 8 July 2002; next morning when I  got up, I found being transformed into Indian national. On the night of 8 July, while we were in deep sleep, some Indians erected a new small size boundary pillar number 71/22 on that hillock (he pointed by hand). We didn’t know it at night. Next morning when I went just out of home for urination, I witnessed that new pillar has been erected. It caused our six houses including a government sub-customs office (now located in the east of that boundary pillar); transformed to Indian frontier No-man’s Land area to become us as Indians. Such types of on the spot visit experiences, I have included in the book.

Senior Journalist and writer on regional issues, Dhruba Hari Adhikari and Tribhuvan University Retiree Teacher Rameswar Prasad Baral had commented on the book.

During his comment speech, Dhruba Hari Adhikari said, this book has many facts & figures and maps with border interpretation. In one sense, it is an autobiography of a border man of Nepal. In the other aspect, it has included interesting incidents of the boundaries that has described a considerable number of Junge (Jumbo) boundary pillars have been missing from the ground. Some others have been in the dilapidated condition. It has warned the government to resolve the border issues of Nepal with India. Besides, the writer of  this book has mentioned that he has visited and inspected on the spot especially Nigeria-Benin border and North-South Korea barbed fencing border line along demilitarized zone (DMZ). Regarding other countries, he has visited Canada-America open border, Malaysia-Singapore land border, Japan-South Korea (Fukuoka-Busan) maritime border. All these have been written with practical experiences. However this book is not exempted from pronunciation, punctuation, and some spelling mistakes. But it has not decreased the value and importance of the book. It is readable to gain the knowledge and information on the boundaries of Nepal.

Another commentator Tribhuvan University Retiree Teacher Rameswar Prasad Baral said, this book has reminded the border encroachment and disappearance of Junge Pillars of Bhatigach village of Morang district, as he had visited this area. He narrated that Buddhi Narayan Shrestha is one of the ambassadors of the nation's overall geography and boundary lines. Although a (Department of National Survey) retiree, he is frequently trending loud in support of the government and its authorities. His knowledge and experience, as used, raise our awareness of the concerns like Kalapani and Susta border issues, as well as of many other missing, lost or trespassed border posts. Generally speaking, a retiree spends their time either with grandkids or is a jetsetter (across the seven seas) or runs and bows around diverse pilgrimage centres. However, his constant undivided trending is against the encroachment of the nation’s boundaries. 

 

 

 

Life Entangled in Tuin Wire-rope

Buddhi Narayan Shrestha

तुइनकोतारडोरीमाअल्झेकोजीवन

दार्चुलामा भारतीय एसएसबीले तुइन फुस्काएको घटनाको सत्यतथ्य जाँचबुझ गरी प्रतिवेदन प्रस्तुत गर्न गृह मन्त्रालयका सहसचिव जनार्दन गौतमको संयोजकत्वमा बनेको समितिले क्षेत्रगत अध्ययन अनुसन्धान गरीे प्रतिवेदन बुझाउने थप अवधि १ भदौसम्म थियो । तर, छानबिन टोलीले यी हरफ लेख्दासम्म प्रतिवेदन बुझाएको पाइएको छैन । खासमा जयसिंह धामीको खोजीलाई प्राथमिकता दिइएकाले र भारतीय एसएसबीको संलग्नताबारे कति बोल्ने भन्नेबारे निधो नगरिएकाले प्रतिवेदन अड्किएको अनुमान छ ।

प्रतिवेदन नै सरकारको अन्तिम धारणा हुन सक्छ । सत्यतथ्य विवरणको प्रतिवेदन तयार हुँदा त्यसले सरकारमाथि जनताको विश्वास रहन्छ । स्थानीयका अनुसार एसएसबीले तुइनको डोरी फुस्काएको प्रतिवेदन आउँदा नेपाल–भारत सम्बन्धमा खलल पर्दैन, नफुस्काएको बनावटी विवरण उल्लेख गर्दा पनि दुई देशको सम्बन्ध ह्वात्तै बढ्दैन । सत्य सदा सत्य नै रहन्छ । व्यास क्षेत्रका मलाई चिनेका तर मैले नचिनेकाहरूले जिज्ञासा गरिरहेकाले यी हरफ कोर्न लागेको छु । 

दार्चुला व्यास गाउँपालिका–२ राङथाङ बस्तीनिवासी ३३ वर्षीय जयसिंह धामी नेपाल र भारतबीच बग्ने महाकाली नदीमाथि टाँगिएको तुइनडोरीको सहायताले नेपाली नदी किनारबाट भारतीय किनारातिर तानिदै थिए । टुँडी रूखको फेदमा बेरिएको तारडोरी भारतीय एसएसबीका जवानले फुस्काइदिँदा डोरी नदीको पानीमा लत्रिन पुग्यो । त्यही तारडोरीमा अडिएका धामी पानीमा बजारिए । उनलाई पानीको वेगले बगाएर कता पु¥यायो कता, तीन हप्ता बितिसक्यो, उनको लास अझै पत्ता लाग्न सकेको छैन । धामी भारतीय भूमिमा पुग्न दुई मिटरको मात्र फासला बाँकी थियो ।

तुइनमा मान्छे छ भन्दै नेपालतिरबाट चिच्याउँदाचिच्याउँदै अटेर गरी धामी आइपुग्न लागेको देख्दादेख्दै पनि एसएसबीले नेपालीको ज्यान लियो । यो कार्य अमानवीय, ज्यानमारा र अनुचित रहेको अहिले नेपाली र भारतीय सीमावर्ती जनताले भनिरहेका छन् । ०५० सालयता महाकाली नदीमाथिबाट तुइन तर्ने क्रममा २६ जनाले ज्यान गुमाइसकेका छन् । अझ कतिले गुमाउने हुन्, थाहा छैन । सीमाञ्चल क्षेत्रमा किन यस्ता जघन्य अपराध वेलाकुवेला गरिन्छन् ? के यस्ता घटना÷दुर्घटना रोक्न सकिँदैन ? यसको जवाफ सीमावर्ती जनतालाई कसले दिने हो ? नेपाली जनता यसको तथ्य जान्न उत्सुक छन् ।

भारतीय असहयोग : एक, मानिस आइरहेको छ भनेर कराउँदाकराउँदै पनि भारतीय एसएसबीले तुइन फुस्काई असहयोग गर्‍यो । दुई, मृतक जयसिंह धामीको शव खोज्न घटनास्थल पुगेको गृह सहसचिवको टोलीलाई महाकालीपश्चिम भारतीय नदी किनारमा क्यामेरायुक्त ड्रोन उडाएर खोजी गर्ने अनुमति नदिई भारतले असहयोग गर्‍यो । साउन २७ गते नेपाली पक्षले आफ्नो तर्फका नदी किनारैकिनार ३५ किलोमिटरसम्म ड्रोन उडाउँदा भारतले निगरानी बढाएको थियो । तीन, तुइन फुस्काइएको हो–होइन भनी सोधखोज गर्नुपर्नेमा उल्टै तुइन काटेको हल्ला फिजाएको भन्दै धार्चुला तहसिल पांगा क्षेत्रका तीनजना भारतीय नागरिकलाई भारतले कारबाही गर्‍यो ।

भनिन्छ, नेपाल र भारतबीच जनस्तरमा पनि गाढा सम्बन्ध छ । तर, तुइनमा झुन्डिएको सीमाञ्चलको सम्बन्ध अहिले छटपटिइरहेको अवस्थामा छ । यस्तो छटपटीलाई दुवै देश मिलेर कसरी शमन गर्न सकिन्छ भन्ने आपसी बलियो र भरपर्दो संयन्त्र निर्माण गर्न सरकार लागिपर्नु पर्छ ।

चार, दार्चुलाका प्रमुख जिल्ला अधिकारीले भारतीय समकक्षी डिस्ट्रिक्ट मजिस्ट्रेट आनन्द स्वरूपलाई पठाएको १५ साउनको पत्रको जवाफमा खोजतलासै नगरी घटनामा एसएसबीको संलग्नता नभएको भन्ने जवाफ पठाइयो । पाँच, मृतक धामीका आफन्तले घटनाको छानबिन गरिपाऊँ भनी महाकालीपारि भारतको पाङ्ला ठानामा घटना भएको तेस्रो दिनमा निवेदन दिएकोमा यसबारे केही कारबाही गरेनन् । सोधखोज गर्ने चासो नै देखाइएन ।

छ, जयसिंह धामीलाई महाकालीको पानीमा खसाएपछि ती धामीभन्दा अगाडि तुइन तरेका प्रत्यक्षदर्शी कल्याणसिंह धामी तथा ७० वर्षीय गौरसिंह धामीले तुइन फुस्काउने दुईजना एसएसबी ब्यारेकतर्फ भागेको देखेका थिए । सात, नेपालबाट महाकालीपारि जाने १० तुइन विस्थापित गरी झोलुंगे पुल बनाउन नेपालले प्रस्ताव गरे तापनि भारतले चार ठाउँ (मालघाट, मेलघट्टे, बडुगाउँ मालिकार्जुन र बाँकु)मा मात्र सहमति दिएको थियो । आठ, मालघाटमा पुलको शिलान्यास भएपछि भारतततर्फ लठ्ठा बनाउन नदिएपछि काम रोकिएको छ । पुल बनाउँदा नेपाल र भारत दुवैतिर पर्ने भएकाले भारतको सहमति आवश्यक पर्ने हुन्छ । 

नेपालको निरीहता : एक, सरकारले तीन वर्षअघि मालघाट (अहिले तुइन काण्ड भएको स्थान) मा तीन करोडको लागतमा झोलुंगे पुल बनाउन ठेक्का लगाएको थियो । तर, ठेकदारले पारिपट्टि काम गर्न दिइएन भनी अहिलेसम्म काम सुरु गर्न नै सकेको छैन । सरकारी संयन्त्रबाट यसमा पहल हुन नसकेको बुझिन्छ । दुई, तुइन जोड्न नदिएपछि त्यस क्षेत्रमा खाद्यान्नको अभाव भएको छ । पारिबाट ल्याउन सम्भव भएको छैन, सरकारले खाद्यवस्तु उपलब्ध गराउन सकेको छैन । तीन, १२ वर्षअघि शिलान्यास भएको दार्चुला–टिंकर सडक निर्माण हुन सकेको छैन ।

सरकारको प्राथमिकतामा नपरेकाले अहिले धामीजस्ता व्यास क्षेत्रका जनता भारततर्फ आवागमन गर्ने क्रममा तुइनको जोखिममा परेका छन् । चार, ०७२ असोज २२ मा केपी शर्मा ओली प्रधानमन्त्री भएपछि देशभर रहेका तुइन, साँघु, फट्केलाई विस्थापित गरी झोलुंगे पुल बनाइने प्रचार गरेका थिए । नयाँ सरकार गठन भएको एक वर्ष भएको अवसरमा ०७५ फागुन २ मा प्रधानमन्त्री ओलीले आफूले  सुरु गरेको तुइन विस्थापित गर्ने अभियान अन्तिम चरणमा पुगेको बताएका थिए । तर, माथिल्लो व्यास क्षेत्रमा झोलुंगे पुल बन्न सकेन । फलस्वरूप जयसिंह धामी महाकाली नदीभित्र कालको मुखमा परे । पाँच, हालका प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा दार्चुला घटनालाई गम्भीर रूपमा लिएको छु भन्छन् । तर, उनले खास कदम उठाएका छैनन् । छ, प्रतिनिधिसभा, राष्ट्रिय सभा तथा अन्तर्राष्ट्रिय समितिमा के कारण कसरी घटना हुन पुग्यो र मृतक धामीको शव पत्ता लगाउने काम सम्बन्धमा सरकारको जवाफ मागिएको छ । तर, यस सम्बन्धमा छिमेकीले असहयोग गरेको कुरामा सरकार मौन छ । सरकार निरीह भएको बुझ्न सकिन्छ ।

एसएसबीका कारण नेपाली नागरिक धामीको ज्यान गयो भनी देश–विदेशमा रहेका नेपाली समुदायले विरोध गरेपछि त्यसको प्रतिशोधस्वरूप तुइनमार्गमा भारतले नाकाबन्दी गरेको स्थानीय जनमानसमा परेको छ 

तुइनमार्गमा नाकाबन्दी : गृह मन्त्रालयबाट छानबिन टोली घटनास्थलमा पुग्ने क्रममा भारतीय पक्षले साउन २८ देखि माथिल्लो व्यास क्षेत्रको तुइनमार्गमा नाकाबन्दी गरेको छ । कल्यानसिंह धामीले दशकौँदेखि मालघाटमा हिउँदमा रु ५० र वर्षात्मा १०० शुल्क लिएर तुइन तार्ने काम गर्दै आइरहेका छन् । परम्परागत रूपमा चलनचल्तीमा रहेका तुइनमार्गमा रोक लगाउँदा दुवै देशबीचका मानवीय व्यवहार र भाइचाराको नाता रहन्छ–रहँदैन भन्नेमा दुवैतर्फकाले ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ ।

व्यास गाउँपालिकामा गाटीबगर, कुल्जु, घट्टेखोला, तल्लो दुम्लिन, रिठान, बिन्दला, मालघाट, बतीबगर, मेलघट्टे र दोकटमा गरी १० स्थानमा तुइन रहेका छन् । यी स्थानका सीमावर्ती जनता महाकाली नदीमाथिको फलामे तारमा झुन्डिएर सीमा वारपार गर्नुपर्ने बाध्यतामा छन् । व्यास गाउँपालिकाबाट सदरमुकाम खलंगा जान नेपालको बाटोबाट डेढ दिन पैदल हिँड्नुपर्छ । तुइन तरी भारत भएर जाँदा मोटर चढेर डेढ घन्टामा पुगिन्छ । भन्न त नेपाल–भारत सीमा खुला छ, एकआपसका जनता दुवैतिर ओहोरदोहोर गर्न सक्छन् भनिन्छ, तर भारतीय व्यवहारमा यस्तो देखिँदैन । एसएसबीका कारण नेपाली नागरिक धामीको ज्यान गयो भनी देश–विदेशमा रहेका नेपाली समुदायले विरोध गरेपछि त्यसको प्रतिशोधस्वरूप तुइनमार्गमा भारतले नाकाबन्दी गरेको स्थानीय जनमानसमा परेको छ ।

अन्य केही घटना : कञ्चनपुर जिल्लाको सीमावर्ती पुनर्वास नगरपालिका वडा नं. ८ मा नेपालीहरूले कच्ची बाटो र कलभर्ट निर्माण गर्ने क्रममा नेपालतर्फबाट भारतीय एसएसबीलाई जानकारी गराई सहमति लिइएको थियो । तर, ०७३, २६ फागुनमा एसएसबीका २०–२५ जवान अचानक आएर गुगल नक्साअनुसार यो भारतीय भूमि पर्छ भन्दै निर्माण भइसकेको कलभर्टको इँटा उप्काउन थालेपछि नेपाली र भारतीय पक्षबीच विवाद भयो ।

ढुंगा हानाहानको सिलसिलामा भारतीय एसएसबीका थानेदार सइ अरविन्दकुमार शुक्लालाई छातीमा ढुंगाले लाग्यो । शुक्ला आवेशमा आई आफ्नो पेस्तोलबाट गोली चलाए । उनले प्रहार गरेको तीन गोलीसम्म कसैलाई लागेन । तर, चौथो गोली भिडभाडभन्दा निकै पर रहेका गोविन्द गौतमलाई लाग्यो । उनी कलभर्टभन्दा ६०–७० मिटर नेपालतर्फ ढले, उनको प्राण गयो । निकै दिनसम्म हल्लाखल्ला भयो । घटनामा मारिएका गोविन्द गौतमका परिवारलाई सरकारका तर्पmबाट तत्कालीन गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधिले १० लाख रुपैयाँको चेक हस्तान्तरण गरे, घटना सामसुम भयो ।

यो घटना हुनुको मूल कारणचाहिँ जंगे खम्बा नम्बर २०० लोप हुन गएकाले हो । आनन्दबजारनजिक दुम्के डाँडा (कारगिल डाँडा) भनिने क्षेत्रको दक्षिणमा खम्बा नं. २०० खडा रहनुपर्ने हो । तर, त्यो स्तम्भ दशकौँअघि भत्काई लोप गरिएकाले वेलाबखत वादविवाद हुने गथ्र्याे । जंगे खम्बा त्यहाँ खडा भइरहेको भए सायद नेपालीको ज्यान जाने थिएन होला । कञ्चनपुर सीमा घटनाको समाधान गर्न र यो नै घटना अन्तिम पार्न आनन्दबजार दक्षिणको लोप भएको जंगे सीमाखम्बा नं. २०० र अन्य क्षेत्रका यसैगरी हराएका र नासिएका सीमाखम्बा दुवै देशका प्राविधिकको उपस्थितिमा अविलम्ब यथास्थानमा स्थापना गरिनुपर्ने हो । तर, हालसम्म पुनस्र्थापना हुन सकेको छैन ।

भारतीय एसएसबीको नेपालीप्रतिको दुव्र्यवहार उल्लेख गर्दा ०६७, १२ जेठमा मोरङको खयरबना सीमा–नाकाबाट दुई सय मिटर नेपालतर्फ आएर भारतीय एसएसबी इन्स्पेक्टर हितेन्द्र सिंहले मादक पदार्थ सेवन गरी सर्वसाधारणलाई पेस्तोलबाट गोली प्रहार गर्दा आफ्नो घरको पिँढीमा बसिरहेका अमाहिवरियाती वडा–७ का ५५ वर्षीय वासुदेव साहलाई गोली लागेर पिँढीमै मृत्यु भएको घटना पनि सम्झना आउँछ । बर्दिया जमुनी–९ का ५० वर्षीय हर्कबहादुर शाहीले एसएसबी जवानलाई नेपाली जंगलमा सिकार खेल्न रोक लगाएकाले नेपाल–भारत सीमाको ४३ र ४४ नं. जंगे खम्बाबीचमा भारतीय जवानले त्यसै वर्षको ११ चैतमा शाहीलाई गोली हानेर मारेका थिए । 

अन्तमा, तुइन काण्डको छानबिन गर्न गएको टोलीले ढिलोचाँडो प्रतिवेदन बुझाइसकेपछिको अवस्था के होला त ? मृतक धामीको परिवारलाई १० लाख रकम क्ष्तिपूर्तिस्वरूप दिइएला, समय बितेपछि घटना सेलाउँछ अनि सबै चुपचाप । जुनसुकै घटनाका समय हामी बेस्मारी कराउँछौँ, विरोध गर्छौं । तर, भविष्यमा यस्ता घटना नदोहोरिने संयन्त्र विकास गरिँदैन । भनिन्छ, नेपाल र भारतबीच जनस्तरमा पनि गाढा सम्बन्ध छ । तर, तुइनमा झुन्डिएको सीमाञ्चलको सम्बन्ध अहिले छटपटिइरहेको अवस्थामा छ । यस्तो छटपटीलाई दुवै देश मिलेर कसरी शमन गर्न सकिन्छ भन्ने आपसी बलियो र भरपर्दो संयन्त्र निर्माण गर्न सरकार लागिपर्नु पर्छ । सीमाञ्चल क्षेत्रका जनता अनाहकमा मर्नुपर्दैन भन्ने प्रत्याभूति सरकारले दिनुपर्छ । 

Exchange of Frontiers on Lease

Buddhi Narayan Shrestha

लिजमा सीमान्त भूमि सट्टापट्टा

नेपालले उपभोग गर्न नसकेको ३७२ वर्गकिमि लिम्पियाधुरा–कालापानी–लिपुलेक क्षेत्र भारतलाई लिजमा दिने र काँकडभिट्टापूर्वदेखि भारतका सिलिगुडी, विधाननगर, च्याङ्लाबन्धा हुँदै बंगलादेशको दिनाजपुर जिल्लाको पाँचगढ छुने त्यत्तिकै क्षेत्रफलको भूभाग लिने कार्यविधि बनाउन सकिन्छ कि ?

यूएनडीपीको भ्रष्टाचारविरोधी परियोजनाको सिंगापुरस्थित ‘ग्लोबल प्रोग्राम एडभाइजर’ का रूपमा रहेर ४० भन्दा बढी मुलुकलाई सुशासन र भ्रष्टाचारविरोधी मामिलामा सघाउने कार्य गरिरहेका अंगराज तिमल्सिनाले कान्तिपुर दैनिकसँगको हालैको अन्तर्वार्तामा भनेका छन्, ‘लिम्पियाधुराकै मुद्दामा पनि हामीले आपसी हितका आधारमा संवाद गर्न सक्थ्यौं । निश्चित वर्षसम्म बंगलादेशसम्म पुग्ने करिडोर भारतले हामीलाई लिजमा दिने, त्यसै गरी लिम्पियाधुरा क्षेत्र हामीले भारतलाई लिजमा दिनेतिर अब किन नसोच्ने ? यसमा बंगलादेशसम्म बाटो मात्र होइन, बिजुली पुर्‍याउने र भारतले नेपाललाई थप हवाई मार्ग दिने सवाल पनि जोड्न सकिन्छ । सार्वभौमसत्तामा सम्झौता नगरी दुवै देशलाई परस्पर आर्थिक हित हुने बाटो खोज्न सकिन्छ ।’ यो लेखमा यसै सन्दर्भमा चर्चा गरिनेछ ।

लिजमा लिनेदिने प्रावधान

दुई देशबीच तोकिएको अवधिका लागि जमिन लिजमा लिनेदिने प्रावधान केही देशबीच गरिएको पाइन्छ । उदाहरणका निम्ति, जोर्डनले इजरायललाई सन् १९९४ देखि २०१९ सम्म २५ वर्षका लागि बाकुरा र घामर क्षेत्रको १२०० एकड जमिन लिजमा दिएको थियो । क्युबाले अमेरिकालाई सन् १९५९ मा ग्वान्तानामो खाडी, पेरुले इक्वेडरलाई १९९८ मा आफ्नो केही भूभाग, युक्रेनले रुसलाई २०१७ सम्मका लागि कृष्णसागर समुद्री बन्दरगाह लिजमा दिएको पाइन्छ ।

सट्टापट्टा प्रथा

जमिन सट्टापट्टा गर्ने प्रथा कतिपय देशमा अपनाइएको छ । भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले २०७२ जेठ २३ देखि गरेको बंगलादेशको यात्रा क्रममा भारत र बंगलादेशबीच जमिन सीमा सम्झौता भएको थियो । यस सम्झौताअन्तर्गत दुवै देशबीच सीमा विवादमा रहेको ‘इन्क्लेभ (एकअर्काको विदेशी भूमि परिवेष्ठित जमिन)’ साटासाट गरिएको थियो । भारतीय सीमावर्ती क्षेत्रका १११ वटा इन्क्लेभ बंगलादेशलाई सुम्पिइए भने बंगलादेशी सिमानामा रहेका ५१ इन्क्लेभ भारतलाई हस्तान्तरण गरिए ।

यो सम्झौताद्वारा सीमावर्ती विवादित जमिन सट्टापट्टा गर्दा भारतलाई २८८० हेक्टर प्राप्त भएको थियो भने बंगलादेशलाई ६९५० हेक्टर । यी दुवै क्षेत्रमा ५१ हजार मानिसको बसोबास छ । यस सम्झौतालाई मोदीले ‘बर्लिन पर्खाल भत्किए’ झैं भएको विषयका रूपमा लिएका थिए भने बंगलादेशी प्रधानमन्त्री शेख हसिना वाजेदले ६८ वर्ष पुरानो समस्या शान्तिपूर्ण तरिकाले समाधान भयो भनेकी थिइन् । पश्चिम बंगालकी मुख्यमन्त्री ममता बनर्जीले आफू ऐतिहासिक सम्झौताको साक्षी हुन पाउँदा गौरवान्वित भएको बताएकी थिइन् ।

यस्तै, अन्य उदाहरणमा पश्चिम अफ्रिकी देश नाइजरले सन् २०१३ मा २७७ वर्गकिमि जमिन लिएर छिमेकी देश बुर्किना फासोलाई त्यसको सट्टा ७८६ वर्गकिमि दिएको थियो । पोल्यान्ड र सोभियत युनियनबीच सन् १९५१ मा सयौं किलोमिटर टाढाको ४८० वर्गकिमि भूभाग सट्टापट्टा गरिएको थियो ।

नेपालले पनि छिमेकी देश भारत र चीनसँग जमिन सट्टापट्टा गरेका उदाहरण छन् । नेपाल र चीनबीच सीमांकन गर्दा ‘बाउन्डरी एडजस्टमेन्ट’ सिद्धान्त अपनाई दुई देशबीच जमिन सट्टापट्टा गरिएको थियो । यसअनुसार नेपालबाट १८३६ वर्गकिमि भूभाग लिई चीनले २१३९ वर्गकिमि भूमि सुम्पिएको थियो । यसबाट नेपालतर्फ ३०३ वर्गकिमि जमिन बढी आएको थियो ।

यस्तै, शारदा ब्यारेज तथा नहर निर्माणका लागि नेपालले ब्रिटिसकालीन भारतलाई सन् १९२० मा कञ्चनपुरस्थित बनवासाको ४१३० एकड जमिन दिएर त्यसको सट्टामा बर्दियाको राजापुर र दाङको कोइलाबास क्षेत्रको जमिन लिएको थियो । यद्यपि, नेपालले ३६ एकड जमिन पाउन अझै बाँकी छ ।

नेपालले अब पनि उपभोग गर्न नसकेको ३७२ वर्गकिमि लिम्पियाधुरा–कालापानी–लिपुलेक क्षेत्र भारतलाई दिने र काँकडभिट्टादेखि पूर्व भारतका सिलिगुडी, विधाननगर, च्याङलाबन्धा हुँदै बंगलादेश दिनाजपुर जिल्लाको पाँचगढ छुने त्यत्तिकै क्षेत्रफलको भूभाग लिने कार्यविधि भए भारत र नेपालबीच रहेको कालापानीरूपी समस्याको ‘अर्को बर्लिन पर्खाल’ भत्किने थियो कि ? यसबाट नेपालको सिमाना बंगलादेशसम्म पुग्ने थियो । नेपालले बंगलादेशको मंगला बन्दरगाह उपयोग गर्न पाई समुद्रपारबाट कम लागतमा सरसामान आयात–निर्यात हुन सक्ने थियो । नेपालको सिमाना तेस्रो देश पुगी ढुवानी खर्च बचत भएर नेपालको आर्थिक विकासमा मदत पुग्ने थियो ।

नेपालको संविधान–२०७२ को धारा ४(२)(क) मा ‘यो संविधान प्रारम्भ हुँदाका बखतको क्षेत्र’ र (ख) मा ‘यो संविधान प्रारम्भ भएपछि प्राप्त हुने क्षेत्र नेपालको क्षेत्र हुनेछ’ भन्ने उल्लेख छ । यसको तात्पर्य हो— नेपालको क्षेत्रफलमा कहिल्यै कमी हुन दिनु हुँदैन, तर क्षेत्रफल थप भएमा आपत्ति पनि हुँदैन । जमिन सट्टापट्टा गर्न या लिजमा दिन–लिन यी दुवै उपदफा पछि (ग) दफा थप गरी ‘क्षेत्रफलमा र उपयोगितामा कत्ति पनि कमी नहुने गरी छिमेकी मुलुकसँग नेपालको जमिन सट्टापट्टा गर्न सकिनेछ या तोकिएको सर्तमा निश्चित अवधिका लागि लिजमा लिनदिन सकिनेछ, यो प्रावधानका लागि संसद्को दुईतिहाइ मत आवश्यक पर्छ’ भन्ने प्रावधान राख्नुपर्ने हुन्छ । यस्ता प्रावधानका कारण केही मात्रामा भए पनि नेपालको आर्थिक मजबुती हुनेछ । यसबाट छिमेकी देशसँगको सीमा समस्या समाधान भई दुवै देशबीचको सम्बन्ध अझ प्रगाढ र फराकिलो हुनेछ ।

एकै देशको भूमि दुईतिर

काँकडभिट्टाबाट बंगलादेश छुने कोरिडोर नेपाललाई सट्टापट्टामा दिँदा भारतको भूमि दुईतिर पर्न जान्छ भन्ने प्रतिक्रिया आउन सक्छ । तर मन मिले असम्भव केही हुँदैन । पहिले पाकिस्तानको बाँकी भूमि भारतपार पूर्वी पाकिस्तान (हाल बंगलादेश) मा थियो । पोर्चुगलको भूमि गोवा बेलायतको अधीनमा भारतीय उपमहाद्वीप थियो । अमेरिकाको क्यानडापार अलास्का छ । आपसी सौहार्द र सामञ्जस्यमा भर पर्ने विषय हुन् यी ।

इन्टरनेसनल बाउन्डरी एडजस्टमेन्ट प्रिन्सिपलअन्तर्गत जमिन सट्टापट्टा गर्ने अभ्यास छ । दुई छिमेकी मुलुकबीच जमिन सट्टापट्टा गर्न हुन्छ/हुँदैन भन्ने परिपाटीमा सहमति/असहमति जनाउने कुरा आफ्नै ठाउँमा छ । देश, काल, परिस्थिति, सार्वभौमिकता, अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्यको विश्लेषण गरी देशको हित केमा हुन्छ भनी ठेगानमा चाहिँ पुग्नुपर्छ ।

यतिका वर्षसम्म नेपाललाई भारतले न बंगलादेशी बन्दरगाह पुग्ने सहमति दिएको छ, न त लिम्पियाधुरा सीमाबारे कुराकानी गर्ने मनसाय देखाएको छ । उल्टै, सन् २०१९ मा पिथौरागढ–कालापानी–लिपुलेक मार्ग बनायो । यस्तो अवस्थामा अन्तर्राष्ट्रिय सीमा सिद्धान्तका केही प्रावधान अपनाएर समस्या समाधानको बाटोतिर लाग्ने कि मामिला कचल्ट्याइराख्ने ?

पुछारको कुरो

दुवै देशका सम्बन्धित विज्ञहरूले समसामयिक अध्ययन तथा मन्थन गरी कसैको हित र सार्वभौमिकतामा खलल नपुग्ने गरी सहमति र समझदारीमा गर्नुपर्ने कार्य हुन् यी । लिम्पियाधुरा–कालापानी–लिपुलेक सीमा मामिलाबारे भारत पनि सजग छ । के कसो गरेमा नेपाल पनि खुसी तथा आफूलाई पनि सुविधा हुन्छ र कालापानीबारे अन्तर्राष्ट्रिय साख जोगिन्छ, अनि चीनले नकारात्मक सोच्दैन भन्ने कुरो भारतको भित्री मनसाय रहेको देखिन्छ । नेपालले चुच्चो नक्सा प्रकाशित गरेपछि भारतले यसलाई ‘नोट’ गरेको कुरा प्रकाशमा आएको छ । भारतलाई यो मामिला निल्नु न ओकल्नु भएको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशले गर्दा निल्न सकेको छैन र ओकल्न पनि इज्जतका हिसाबले सकिरहेको छैन । भारतले यस मामिलामा ‘सेफ ल्यान्डिङ’ खोजेको महसुस हुन्छ । दुवै देश ‘विन–विन सिचुएसन’ मा पुग्ने उपाय यही हुन सक्छ । भारतले बंगलादेशसँग जमिन लेनदेन गरिएजस्तै नेपालको अतिक्रमित भूमि लिम्पियाधुरा–कालापानी–लिपुलेक क्षेत्र आफ्नो भूमिसँग साटासाट गर्ने प्रस्ताव राख्यो भने नेपालले के भन्ने, के गर्ने ? यसबारे नेपालको सीमा रणनीति के कस्तो हुनुपर्ने हो ? यस सम्बन्धमा ट्र्याक–टु डिप्लोमेट, राजनीतिज्ञ र कूटनीतिज्ञहरूले विस्तृत गृहकार्य, गहन चिन्तन–मनन, प्राविधिक अध्ययन–विश्लेषण गरी राष्ट्रिय प्रतिवेदन तयार पार्नुपर्छ । यही २४ गते सत्ता गठबन्धनले सार्वजनिक गरेको साझा न्यूनतम कार्यक्रममा सरकारले लिम्पियाधुरा, कालापानी र लिपुलेकलगायत सीमा समस्यामा कूटनीतिक माध्यमबाट समाधान खोजिने उल्लेख गरेको छ । अन्ततः सरकार प्रमुखहरूबीच मित्रतापूर्ण संवाद गरी सीमा विवादमा आपसी सहमतिद्वारा टुंगोमा पुग्नुपर्छ ।

Prologue : BOOK : Border Man of Nepal

Buddhi Narayan Shrestha

Prologue

A Gate Man keeps the gate secure not to let unwanted person inside home. A Goal Keeper obstructs the football in front of the goal post. An Account Keeper maintains daily/monthly book-keeping on financial transactions. A Life Guard in the coastal area keeps his eyes to save the drowning swimmer in the beach area. A Bar Man serves alcoholic or soft drink beverages in the restaurant to the thirsty customers. A Batsman is a wicket keeper in cricket game. In the same way, a Spider Man acts to protect steel structure of a building. A Lines Man indicates when the ball goes over the lines in football/soccer game. Similarly, the Border Man is a field surveyor, as he measures distances between Jumbo border pillars, marks measuring points, verifies map with the ground and performs related duties to protect national boundaries of his motherland. And, the Border Man acts as a ‘Boundary Keeper’ of the nation, as he keeps his eyes on the border line, border pillars and markers. This scribe is performing various activities and duties as a Border Guard or Border Keeper, Border Indicator, Border Protector, Border Informant, Territory Visualizer counting the Junge (Jumbo) border pillars for more than three decades for the protection and preservation of national boundaries of Nepal. That’s why I chose to be called as ‘The Border Man of Nepal.’

If there occurs some issues on some segments of the boundary of Nepal, many people ask me: Which one is the exact demarcation of that sector ? I would like to mention the latest example. An issue was raised on the Nepal-China border at Humla district of Nepal. The issue published by the media was that China has encroached the Nepali frontier in Namkha Rural Municipality at Humla by constructing nine buildings. Some television channels, radio FMs, online media and paper media, including BBC London Nepali Service interviewed to this Border Man of Nepal for nearly a week from 23 September 2020. In the mean time, former Minister and Member of Parliament from Humla, Jeevan Bahadur Shahi made a phone call to me on 30 September asking whether China has encroached Nepali territory ! Responding to all, ‘I narrated that Nepal-China boundary treaty was signed in 1961. And, the boundary line has been demarcated in 1961-62. As a result, Boundary Protocol has been signed in 1963. It is renewed in 1979 and 1988. To renew the last protocol, Nepal-China Joint Boundary Committee is working for the last twelve years.’ I sent him by e-mail four maps, number-1A, 4, 5 and 6 that I had brought from the Library of Congress, Washington DC. 

At the same time, I mentioned: Nepal-China boundary treaty-1961 regarding Humla area says:the boundary line departs from the Karnali River and runs northeastwards along the mountain spur up to Takule, then along the mountain ridge, passing through Kumalatse, Kangpaochekuo and Mainipaimikuo to Kangarje; then northwards passing through Kandumbu (6550 meters) to Nalakankar. From Nalakankar, the boundary line runs generally northeastwards along the watershed between the tributaries flowing into the Manasarowar Lake and the tributaries of the Humla Karnali River passing through Nalakankar Pass to Lapche Pass; thence it runs generally southeastwards along the watershed.

Concerning the same segment, Boundary Protocol-1979 says: Boundary marker number-11 is located at Takule (5202 metres). From marker-11, the boundary line runs along the watershed between  the tributaries of Karnali River and those of the Gyau Stream and . . . . to top of the Kangarje Mountain (5914 metres) . . . . passing through height 5165 metres to the Lolung Pass; then it runs generally northwards and turns east by south, passing through (5142 metres) and the top of the Pannamu Mountain (5239  metres) to Boundary Marker Number 12, located at the Lapche Pass. The length of this section of the boundary is 77.25 kilometres. 

The boundary map series on the scale 1:50000 prepared in 1979 shows the boundary line along watershed ridge, river crossings and mountain tops indicating various altitudes.

’

On the background of these materials, I said to all that the area north of the watershed ridge belongs to China and the south to Nepal. If the Chinese construction lies south of the watershed ridge, it should be within Nepal. But, if it is located north of the watershed ridge, that falls under Chinese territory. The main thing to resolve the present issue is to verify the map to ground, whether the construction is located north or south of the watershed ridge.

The crux of the matter is: It was not shown the actual boundary line on the spot, during demarcation, to local bodies (municipalities) and frontier inhabitants of both the sides; whether it is Nepal-China or Nepal-India border. Due to not exactly knowing the actual line of demarcation, there would have been some unnecessary issues between the inhabitants of the border.

Whatever it may be, I am acting as a defending soldier of Junga Bahadur, the then Prime Minister of Nepal (more than one and half centuries ago), who initiated to construct Jumbo boundary pillars to protect national boundary of Nepal.