Jange-Buddhe Book Review

By

Senior Advocate Laxmi  Upreti

Published in Kanoon (Law) Bimonthly Magazine, Volume 118, Page 18

Expression of A Border Activist

सीमा अभियन्ताको अनुभूति

यो कृति मूल रूपमा सिमानाप्रतिको चिन्ता, चासो, अध्ययन र भोगाइको स्वकथन हो ।

 

 

 

– रामबहादुर रावल

दुई मुलुकका बीचमा बग्ने नदीको बीच भागमा सीमास्तम्भ हुनुपर्ने सिद्धान्त, अन्तर्राष्ट्रिय अभिसन्धि र प्रचलनबारे पढ्दा, त्यही ज्ञान अरूलाई बाँड्दा र अन्तर्राष्ट्रिय सभा/सम्मेलनमा प्रस्तुति–प्रवचन दिँदा बुद्धिनारायण श्रेष्ठलाई चसक्क मुटुमा घोच्छ । किनभने, नदीको ओल्लोछेउसम्मै छिमेकका राष्ट्रिय झन्डा गाडेका, प्रहरी पोस्ट राखेका दृश्य आँखाअगाडि आउँछन् । एकपल्ट देखिएका सीमास्तम्भ अर्कोपल्ट जाँदा सोही ठाउँमा भेटिँदैनन् ।

 

हो, सीमासम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय नियम र सिद्धान्तहरू नेपालको हकमा लागू हुँदैन । कतिसम्म भने नेपालीहरू महाविपत्तिले थिचिएका बेला दुई ठूला छिमेकी नेपाली भूमि लिपुलेक उपयोग गर्ने कुरा आपसी सौदाबाजीमा टुंग्याउँछन् । ५० वर्षदेखि नेपालको कालापानीमा भइआएको भारतीय अतिक्रमणमा चिनियाँ छाप लाग्छ । भूराजनीतिको यो विशिष्ट विडम्बना संसारका अन्य मुलुकले सायदै बेहोरेका छन् । तर, यही मुलुकमा सबभन्दा बढी बिक्री हुने माल राष्ट्रवाद हुन्छ । जंगे र बुद्धे यही विडम्बनाका बीचबाट जन्मिएको कृति हो ।
राष्ट्रवादको खेती जसले जतिसुकै गरे पनि जंगबहादुर राणा (जंगे)पछिका कुनै पनि शासकले नेपाली भूमिको असल रूपमा रक्षा गर्न सकेका छैनन् भन्ने निष्कर्षमा नापी विभागका पूर्वमहानिर्देशक एवं सीमा–अभियन्ता बुद्धिनारायण श्रेष्ठ पुगेका छन् । र, सिमाना जोगाउन जंगबहादुरले जेजति काम गरे, त्यसैको कृतज्ञतामा उनले पुस्तकको नाम राखेका छन् । र, आफ्नो जीवनकर्म पनि मूल रूपमा सीमासम्बन्धी नै भएकाले जंगेसँगै आफ्नो नाममा अनुप्रास मिलाएका छन्, बुद्धे ।
श्रेष्ठको यो कृति मूल रूपमा सिमानाप्रतिको चिन्ता, चासो, अध्ययन र भोगाइको स्वकथन हो । उनी राजनीतिकर्मी, विधायक, सञ्चारकर्मी, अभियन्ताहरूलाई लिएर बेलाबेला सीमाछेउ पुगिरहन्छन् । नक्सालाई जमिनमा भिडाउँछन् । आजसम्म शासन सत्तामा पुगेका प्राय: सर्वोच्च, उच्च र मध्यम तहका नेताहरूले विभिन्न समयमा उनको राय–सुझाव लिएका रहेछन् । सबैजसो प्रधानमन्त्री, आधा–उधी मन्त्रीलाई घरैमा गएर सल्लाह दिएका रहेछन् । उनकै शब्दमा, सीमारेखा देखाउन, पथप्रदर्शन गर्न पाएपछि मख्ख पर्छन् र गिदीमा रहेको ज्ञान बाँड्न पाउँदा खुसी हुन्छन् ।
पुस्तकमा स्थलगत भ्रमणका क्रममा भेटेका सीमाक्षेत्रका बासिन्दाका सास्ती र वेदना पनि छन् । बर्दियाको चौगुर्जीमा प्रमुख जिल्ला अधिकारी, प्रहरी प्रमुखसमेतका सामुन्ने स्थानीय नुवाजत धोबीले कागज देखाउँदै रोइकराइ गरेको मर्मस्पर्शी प्रसंग छ, ‘हजुर, मेरो १० कट्ठा ७ धुर जमिनको लालपट्टा यही हो । जमिन भारतीय बासिन्दाले मिचेर खाइरहेको छ । मेरो जमिनमा टेक्न जाँदा पनि तेरो पैर भाँचिदिन्छु भन्छ ।’
नेपालको संसदीय टोलीका सदस्यहरूलाई भारतीय सीमा सुरक्षा बल एसएसबीका जवानले थर्काएका प्रसंग कुनै फिल्मका संवादजस्ता लाग्छन् । छोरीको बिहे पक्का गर्न भन्दै अरूको मोटरसाइकलमा सीमावारपार गरी नापनक्सा लिँदा, सीमास्तम्भ खोज्दाको अनुभूति रोमाञ्चक छन् । सिक्किमले श्रीअन्तु डाँडा क्वाप्प पार्न लागेको, राती सुत्दा नेपालमा, बिहान उठ्दा भारतीय भएको लगायतका प्रसंगले हाम्रो सिमानाको संघर्षमय कथा बोल्छन् ।
सन् १९९३ मा जापानी सहयोगमा नापी विभागले तयार पारेको स्थलरूप नक्सामा सुस्तालगायत सीमा क्षेत्रको यथार्थ चित्रांकन गरिएको रहेछ, जुन पल्टाउन अहिलेका शासकहरूले हिम्मत नगरेको र चिसो गोदाममा थन्क्याइएको श्रेष्ठले उल्लेख गरेका छन् । घुमिफिरी उनी बरू जंगबहादुरकै पालामा हाम्रो हैसियत थियो भन्नेमा पुग्छन् । कतिपयले जंगबहादुरलाई ब्रिटिसको बफादार भन्छन् । हालका प्रधानमन्त्री प्रचण्डले संसद्मै हुंकारसाथ यस्तै अभिव्यक्ति दिएका थिए । तर, श्रेष्ठ यो मान्न तयार छैनन् । उनले उल्लेख गरेको विवरण अनुसार जंगबहादुरले भारत सरकार विदेश विभागका फोर्ट विलियमलाई ७ अप्रिल १८६२ मा रोष प्रकट गर्दै चिट्ठी लेखेका थिए, १ सय ६० बिघा नेपाली भूमि मिचिएकामा । ब्रिटिस रेजिडेन्ट तत्कालै गभर्नर जनरलका तर्फबाट अंग्रेज सर्भेयरहरूले हटाएका सीमास्तम्भ पुन:निर्माण गर्ने सन्देश लिएर आएका थिए । र, जंगबहादुरले पुन:निर्माण गर्न बाध्य पारेका थिए ।
पुस्तकमा कहाँनिर गाम्भीर्य छ र कुनचाहिँ व्यंग्योक्ति हो भन्ने छुट्याउन मुस्किल छ । लेखक स्वयंको दाबी छ, ‘सिंहको गर्जनजस्तै गरी यो पुस्तकले बजार थर्काउनेछ ।’ उनले अनौपचारिक मौखिक भाषाको हदैसम्म प्रयोग गरेका छन् । गम्भीर र संवेदनशील विषयमा कलम चलाउँदा र महत्त्वपूर्ण तथ्यको उद्घाटन हुँदा पनि वाक्य टुंग्याउनीको ‘एछ’ प्रत्ययले खल्लो र लेखकीय दाबीलाई हलुका बनाइदिन्छ । भोलि कुनै अनुसन्धाता, अध्येताले सन्दर्भसामग्रीका रूपमा प्रयोग गर्ने कि नगर्ने भनेर यही ‘एछ’ प्रत्ययका कारण चारपटक सोच्नेछ । विषयवस्तुको विविधता र प्रस्तुतिमा अनेकताका कारण उनको यो पुस्तक र लेखन शैली ककटेल बन्न पुगेको छ । ५० पृष्ठको भूमिका र त्यति नै लामो ‘भक्सपप’ नराख्दा पाठक र प्रकाशक दुवैलाई सहुलियत मिल्ने थियो ।

 

यद्यपि, पुस्तकमा निराशा मात्र छैन । हामीले पनि खोजी गर्दै गयौँ भने ती हराएका, नासिएका सीमास्तम्भहरू यथास्थानमा पुन:स्थापित गर्न सक्छौँ भन्ने विश्वास पनि श्रेष्ठले ठाउँठाउँमा व्यक्त गरेका छन् । जसले भावी पुस्तालाई पनि बुद्धे–मार्ग पछ्याउन प्रेरणा दिनेछ ।

http://bit.ly/2c0Gofe

 

Sixty Years of Sino-Nepal Relationship

Border Pillars Crucial to Save Sovereignty

Junge – Buddhe

Recently published Book written by:

Buddhi Narayan Shrestha

 

Various newspapers and electronic media published and aired the news of the launching of the book ‘Junge – Buddhe’. (Junge is named after the then Prime Minister of Nepal during 1860 AD; and Buddhe is named for Buddhi Narayan Shrestha). ‘Junge Pillar’ is the synonymous of ‘Jumbo Pillar’ (masonry boundary pillar). Two words ‘Junge Khamba (Pillar)’ are hanging on the tip of the common Nepali people’s tongue, after Junga Bahadur.

Following is the digital copy-paste of the news published by the Rising Nepal Daily, on 10 August 2016; in connection to the release of the book by Nation Poet Madhav Prasad Ghimire, Senior Culture Expert Satya Mohan Joshi and renowned writer Prof. Dr. Abhi Subedi jointly :-

 

Nepal-India Border Security Interest

Buddhi Narayan Shrestha

 

Deputy Prime Minister and Home Minister Bimalendra Nidhi had visited New Delhi as the Special Envoy of Nepal. He had courtesy calls to Indian PM Narendra Modi, External Affairs Minister Sushma Swaraj and Home Minister Rajnath Singh and other dignitaries.

 

During the meeting with Nidhi’s Indian counterpart, Indian Home Minister Singh mainly talked about the security concern of Nepal-India frontier. At the end of the talk, Nepali DPM Nidhi invited his Indian counterpart to have a joint visit and observation on the border area. Singh accepted it and he will be visiting Kathmandu and he will go to Janakpur area of Dhanusha District of Nepal soon.

 

When the two home ministers will be on the border, they should be as ordinary people standing on the border crossing point of Jaleswar-Bhittamod at least for an hour. They will see the various discretionary activities of the Special Security Bureau (SSB), deployed by India along the border with Nepal. They will have an idea, how the open border between Nepal and India has been misused by  the criminals, terrorists, smugglers, abductors, fake Indian Currency Notes transporters, human traffickers and unwanted elements.

 

If they have to watch more detail of the misusing of the common border, both the home ministers should go to Belhi-Sunauli border crossing point of Rupandehi district, instead of Janakpur. Probably, they could see a type of drama over there, played by the security and immigration officials of both the sides, in the context of the crossing of the third country nationals, who are going to visit Lumbini- the birth place of Lord Buddha.

 

Most fascinating and wonderfully interesting, there will be no records that the third country nationals cross the international boundary. There will be no exit and entry record in the Indian side and at the same time, there will be no entry and exit record in the Nepali side as well. But actually, the foreigners surely might have gone to Lumbini and have a sight seeing for five-six hours and come back to India. The fact is that there will be a record  only the Bus vehicle has formally rolled forward and back, paying necessary entry fee and getting its formal receipt to ply to Nepali territory.

 

This type of misuse of open border between Nepal has been mentioned in the following article. In the mean time it has been suggested, in the following article, that the border should be ‘Regulated’ to stop the misuse of the international boundary by introducing ‘Identity (ID) Card.’ Had the ID card system introduced, the terrorists like the most wanted and red corner noticed Abdul Karim Tunda and Yashin Bhatkal would be arrested on the border check-point, while crossing India-Nepal border. The details have been mentioned in the following paragraphs :-

 

नेपाल–भारत सीमा सुरक्षाको चासो

– बुद्धिनारायण श्रेष्ठ

 

विशेष दूतका रूपमा नयाँदिल्ली पुगेका उपप्रधान तथा गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधिले आफ्ना समकक्षी भारतीय गृहमन्त्री राजनाथ सिंहसँग दिवाभोज सहितमा डेढ घन्टा भेटवार्ता गरेका थिए । भेटमा भारतले नेपालसँगको सीमा सुरक्षाप्रति गम्भीर चासो व्यक्त गरेको थियो । यसै क्रममा नेपाल–भारत सीमावर्ती क्षेत्रमा सुरक्षा व्यवस्था कस्तो छ भनी संयुक्त अवलोकन गर्न विशेष दूतले भारतीय गृहमन्त्रीलाई नेपाल भ्रमणको निम्तो दिएको कुरा उजागर भएको छ । भारतीय अतिथिले काठमाडौंपछि घनुषा जिल्लाको सीमा क्षेत्रको सुरक्षा र समस्या विषयमा क्षेत्रगत अवलोकन अध्ययन गर्ने कुरा भारतीय सञ्चार माध्यमले पनि प्रकाशमा ल्याएको छ । दुवै देशको खुला अन्तर–सिमाञ्चल क्षेत्रमा के कस्ता विकृति मौलाउँदै गएको छ भन्ने कुरा प्रत्यक्ष हेर्न/देख्न अब दुवै गृहमन्त्रीका आँखा खुलेका छन् । ती आँखाले के—के देख्न भ्याए भन्ने कुरा उहाँहरूको सगोल अवलोकनपछि दुवै देशका जनमानसले पनि चाल पाउनेछन् ।

विशेष दूत निधिसँगको राजनीतिक भेटवार्तामा भारतीय गृहमन्त्री सिंहले सीमा सुरक्षा चासोमा ध्यान केन्द्रित गरेका थिए । नेपाली सीमाभित्र हुने गरेको विभिन्न गतिविधिलाई पटक–पटक उठाएका थिए । मधेस आन्दोलनलाई इंगित गर्दै सीमावर्ती क्षेत्रमा लामो समय अस्थिरता हुँदा विभिन्न समूहले त्यसको फाइदा उठाउन सक्नेतर्फ उनले नेपालको ध्यानाकर्षित गराएका थिए । नेपाल–भारत सीमाको चार विन्दुमा संयुक्त एकीकृत सीमा सुरक्षा चेकपोष्ट निर्माणमा नेपालले देखाएको आलस्यपनाप्रति पनि सिंहले चिन्ता व्यक्त गरेका थिए । भारतले यस्तो चिन्ता उठाउनु स्वाभाविकै हो । छिमेकी मुलुकबाट भारतको सुरक्षा चासोमा कहिल्यै पनि आँच नपुगोस् भन्ने चाहना उसको रहेको छ । विगतमा भारतले हिमालयसम्मको सुरक्षाको कुरा उठाउने गरेको थियो । तर नेपालले पनि प्रतिआवाज उठाएपछि हिमालयको कुरा मत्थर भएको थियो । यस प्रसङ्गमा नेपालले पनि आफ्नो छिमेकीद्वारा सीमा विकृत नहोस् भन्ने कुरा अभिव्यक्त गर्नु स्वाभाविकै हुनआएको छ ।

नेपाल–भारत खुला सीमा वास्तवमा अवाञ्छित तत्त्वले दुरुपयोग गर्ने गरेका छन् । एक देशमा अपराध गर्छन्, अनि अन्तर्राष्ट्रिय सीमा लुसुक्क पार गरेर त्यो अपराधी अर्काेतर्फ हराउने गरेको छ । सीमाको एकातिर आतंक मच्चाउँछन् र तिनै आतंककारी खुला सीमाबाट सुटुक्क अर्काेतिर छिर्छन् । भारतीय नक्कली नोट कारोबारी दिउँसै नेपालको सीमा काटी भारततर्फको बजारमा पुगेर आर्थिक विकृति फैलाउने गर्छन् । लागुपदार्थ झोलामा बोकेर हिंँडेका तस्कर विना रोकटोक अन्तर्राष्ट्रिय सीमा वारपार गर्छन् । नेपाली श्रमशक्ति बेच्ने युवा तथा चेलीबेटीलाई मानव तस्करले गैरकानुनी तरिकाले खुला सीमा पार गराई भारतको दिल्ली, मुम्बई हुँदै निषेधित देश इराक, जोर्डन पुर्‍याउँछन् र त्यहाँ अवैध धन्दामा लगाउँछन् । वीरगन्जका उद्योगी, व्यापारी र तिनका बालबच्चा अपहरण गरी रक्सौलको खुला सीमाबाट निर्धक्क भारतको बेतिया पुर्‍याइन्छ । फिरौतीको मोलमोलाइ र सौदाबाजी मिले त्यस्ता अपहरितलाई रिहा गरिन्छ । सौदा नमिले कतिको ज्यानै पनि लिने गरेको छ । खुला सीमा दुरुपयोग गरिएका यस्ता काण्ड प्रतिनिधिमूलक उदाहरण हुन् ।

नेपाल र भारतका गृहमन्त्रीले सीमाक्षेत्र अवलोकन भ्रमण गर्दा माथि उल्लिखित घटना सूक्ष्म रूपले हेर्न, देख्न, जान्न, बुझ्न सक्नुपर्छ । धनुषाको जनकपुरमा रहेको जानकी मन्दिर दर्शन गर्ने गराउने उद्देश्यले मात्र भारतीय गृहमन्त्रीको भ्रमण गराउनु हुँदैन । धनुषा सीमा जोडिएको महोत्तरीको भिट्टामोड–जलेश्वर सीमानाकामा सामान्य व्यक्ति भई एक घन्टा उभिएर हेर्नुभयो भने भारतीय गृहमन्त्रीले भारतबाट तैनाथ सशस्त्र सेनाबल (एसएसबी) को स्वविवेकीय क्रियाकलाप देख्न सक्नुहुन्छ । खुला सीमा भनिएको नाकाबाट वारपार गर्ने यात्रुलाई गरिएको विधि—व्यवहार त्यहाँ देख्न सकिन्छ । दुई बोरा खाद्य मल ल्याइँदै गरेका केही साइकलवालालाई छाडिएको, तर अलि पछि नयाँ साइकलमा आएका सुकिला—मुकिला सवारलाई गरिएको भिन्न व्यवहार गृहमन्त्रीले आफ्नै आँखाले देख्न सक्नुहुन्छ । स्मरणीय छ, नेपालसँगको सीमा सुरक्षामा भारतीय चासो बढेका कारण सीमावर्ती भू–भागमा भारतले ४५ हजार सशस्त्र सेनाबल तैनाथ गरेको छ ।
 

दौडाहामा आउने गृहमन्त्रीलाई साइरनवाला गाडीको पछिपछि दौडाइए सीमामा अक्सर हुने यस्ता वास्तविक क्रियाकलापको सुइँकोसम्म पनि उनले पाउने छैनन् । भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले सार्क सम्मेलनका दौरानमा सतह मार्गबाट जनकपुरको जानकी मन्दिर दर्शन गरी काठमाडौं आउने मनसाय व्यक्त गरे तापनि उनले यस्ता विकृत दृश्य देख्छन् र भारतीय एसएसबीमाथि आँच आउँछ भन्ने शंकाले भारतीय प्रधानमन्त्रीको सतह मार्गको भ्रमण तिनै सेनाबलले रद्द गरेका थिए भन्ने त्यसैबेला छापामा प्रकाशित भएको थियो । अन्तत: हवाइमार्गबाट भए पनि जानकी मन्दिर दर्शन गर्ने मोदीको इच्छा त्यसबखत पुरा हुनसकेन ।

 

नेपाल–भारत सीमावर्ती क्षेत्रको सुरक्षा व्यवस्था कस्तो छ र सडक बाटो कस्ता छन् भन्ने सम्बन्धमा अवलोकन गर्न हाम्रा गृहमन्त्रीले उनका भारतीय समकक्षीलाई वास्तवमा धनुषा होइन, रूपन्देहीको लुम्बिनी दर्शन गराएर बेल्ही–सुनौली सीमानाका लैजाने प्रस्ताव गर्नुपथ्र्यो । त्यहाँ धनुषामा भन्दा बढी सीमा विकृत भएको हेर्न/देख्न पाउनुहुन्थ्यो । यो नाका तेस्रो देशको यात्रु भारत भएर नेपालको लुम्बिनी दर्शन गर्न आउने–जाने मुख्य सीमाविन्दु हो । यो सीमानाकामा यदाकदा गरिने (सधैं होइन) नौटंकी गजबको रहेको त्यहाँका बासिन्दा बताउँछन् । सीमाको दसगजा क्षेत्रमा उभिएर हेर्दा भारतको नयाँदिल्लीतिरबाट विदेशी यात्रुले टन्न भरिएको लक्जरी बस आएर भारतीय दसगजा सीमाचौकी नजिक रोकिन्छ । एक पथप्रदर्शक त्यो बसबाट निक्लेर भारतीय अध्यागमन चौकीभित्र छिर्छन् । अनि बसमा सफर गरिरहेको तेस्रो देशका यात्रुको नामावली सूची तेस्र्याउँदै अनौपचारिक दस्तुरी बुझाउँछन् ।

 

अर्का पथप्रदर्शक तेस्रो देशको यात्रुहरूको पासपोर्टको बन्डल बोकेर खुरु—खुरु नेपालतिरको सीमा प्रहरी/ अध्यागमन कार्यालयतिर दगुर्छन् । ती पासपोर्टहरू त्यहाँ छाडिन्छन् र पासपोर्टपिच्छे विदेशी मुद्राको रकम र केही थप दस्तुरी पनि त्यहीं दिइन्छ । त्यसको रसिद दिनेले दिँंदैन र लिनेले पनि आशा गर्दैन । यसपछि बसको बुझाउनुपर्ने इन्ट्री पर्मिट शुल्क बुझाई त्यसको रसिद हल्लाउँदै ती पथप्रदर्शक भारतीय सीमानजिक रोकिराखिएको बसभित्र प्रवेश गर्छन् । अनि त्यो बस सुनौली–बेल्ही नाकाबाट लुम्बिनीतर्फ हुइँकिन्छ । ती दुवै पथप्रदर्शकले तेस्रो देशका पर्यटकलाई ५–७ घन्टा लुम्बिनी क्षेत्रमा घुमफिर गराउँछन् । सजग नेपाली नभएको ठाउँमा ‘बुद्ध भारतमा जन्मेको ठाउँ यही लुम्बिनी हो’ भन्न पनि चुक्दैनन् । घुमफिरपछि बस फर्किंदै बेल्ही नाकामा रोकिन्छ । बसबाट पथप्रदर्शक उत्रेर अध्यागमनबाट पासपोर्टको बन्डल फिर्ता ल्याउँछ । अनि पर्मिट रसिद देखाएर बेल्ही नाकाबाट बस भारतीय दसगजाका सुनौली नाकातर्फ लाग्छ । फिर्तीको क्रममा बसभित्रका सबै पर्यटकलाई आ–आफ्नो पासपोर्ट फिर्ता दिइन्छ । सबैले आ–आफ्नो पासपोर्ट झोलामा हालेपछि बस हुइँकिन्छ, भारतीय ‘इनल्यान्ड’तर्फ । महत्त्वपूर्ण तथा खेदजन्य कुरा के छ भने ती पासपोर्टहरूमा नत भारतको ‘एक्जिट–इन्ट्री’ छाप लागेको हुन्छ, न नेपाल ‘इन्ट्री–एक्जिट’ छाप नै हुन्छ । यसबाट नेपाल दोहोरो मारमा पर्ने गरेको छ । नेपालीकै कारण सरकारले राजस्व त पाएन—पाएन । तर यसभन्दा पनि महत्त्वपूर्ण कुरा ती विदेशी यात्रुहरू बुद्ध भारतको लुम्बिनीमा जन्मेको हुन् भन्ने बौद्धिक छाप बोकेर आफ्नो देशतर्फ लाग्छन् । सीमामा योभन्दा ठूलो विकृत कार्य के होला ? यो घटना दुवै देशका गृहमन्त्रीले देख्नसके नेपाल र भारतबीच खुला सीमाको चर्तिकला चाल पाउँथे ।

      भारतका गृहमन्त्रीको सीमा अवलोकन भ्रमण बेल्ही–सुनौली विन्दुमा हुन नसकेमा पनि सीमामा हुने विकृति र अवाञ्छनीय क्रियाकलापलाई रोक्न सहयोग पुग्थ्यो । त्यसैले पनि अब सीमालाई नियमन गर्नु समयको माग भएको छ । जंगबहादुरले ब्रिटिसकालीन भारतमा उब्जेको सिपाही विद्रोह समन गरिदिए बापत नेपालले नयाँ मुलुक फिर्ता पाएपछि अनौपचारिक तवरले सीमा खुकुलो पार्न सुरु गरेको कालखण्डको परिस्थितिभन्दा आजभोलिका दिन भिन्नै छन् । विश्वका ५० भन्दा बढी देशमा सञ्जाल पिँmजाइएको भनिएको इस्लामिक स्टेट (आईएस) को आतंककारी क्रियाकलाप दक्षिण एसियाभित्र पसिसकेको कुरा बंगलादेशमा भएको आपराधिक घटनाबाट बुझ्न सकिन्छ । त्यसैले नेपाली अथवा भारतीय वासिन्दाजस्ता देखिने तेस्रो देशको आपराधिक कार्यमा लागेका व्यक्तिलाई खुला सीमाबाट छाडा तरिकाले घुमफिर गर्न नपाउने व्यवस्था गर्नु एकदमै वाञ्छनीय भइसकेको छ ।
 

यस प्रयोजनका लागि सीमानाकाको एउटा लामो कोरिडोरमा सिसिटिभी फिट गरी त्यसै कोरिडोरबाट यात्रुलाई आफ्नो नाम, ठेगाना, कति दिनका लागि कहाँ जानलागेको हो अथवा कहाँ गएर कति दिनपछि फर्केको हो भन्न लगाई फटाफट सीमापार गर्न दिनुपर्छ । यस कार्यलाई भित्री कोठामा रहेको ‘कम्प्युटर मनिटर’बाट अनुगमन गर्नुपर्छ । सन्दिग्ध यात्रुलाई कोरिडारको अन्त्यबाट बोलाई भिन्नै कोठामा लगेर केरकार गर्नुपर्छ । दोषी ठहरिए पक्राउ गरी कारबाही गर्नुपर्छ । यस्तो व्यवस्था गरिएको भए २०७० साउन ३२ मा पोखरामा पक्राउ गरी भारतीय प्रहरीलाई अनौपचारिक तवरमा वनवासामा हस्तान्तरण गरिएको उग्रवादी समूह लस्कर–ए–तोइबा सम्बद्ध तथा भारतमा भएको बम विस्फोटका योजनाकार एवं सन् १९९३ को मुम्बई आक्रमणको सन्दिग्ध आतंकवादी अब्दुल करिम टुन्डालाई सीमानाकामै पक्राउ गर्न सकिने थियो । यसैगरी २०७० भदौ १२ गते सीतापाइलामा पक्राउ गरी रक्सौलको भारतीय प्रहरीलाई बुझाइएको अमेरिकाले विदेशी आतंककारी संस्थाका रूपमा सूचीकृत गरेको इन्डियन मुजाहिद्दीन समूहका सहसंस्थापक यासिन भटकल पनि सीमापार गर्दानगर्दै पक्राउमा पर्नसक्ने थिए ।

सीमालाई नियमन (रेगुलेटेड) गर्नु सिसिटिभी व्यवस्थापनपछिको अर्को चरण भनेको सीमा वारपार गर्ने यात्रुले परिचयपत्र प्रस्तुत गर्नुपर्ने व्यवस्था अपनाउनु हो । सीमानाकाको अध्यागमन चौकीमा डिजिटल ‘स्क्यान’ मेसिन राखी यात्रुले पेस गरेको परिचयपत्र स्क्यान गरी आधा मिनेटभित्रै सीमापार गर्ने अनुमति दिन सकिन्छ । शंकास्पद यात्रुलाई भिन्नै कोठामा लगि केरकार गर्नुपर्छ । यसबाट सीमापार गर्ने यात्रुको डिजिटल तथ्यांक स्थापना भई उसको नालिबेली जानिन्छ । स्मरणीय छ, भारतमा धेरै प्रदेशका जनतालाई राष्ट्रिय परिचयपत्र वितरण गरिसकिएको छ । नेपालमा राष्ट्रिय स्मार्ट कार्ड तयार गर्ने कार्य सुरु हुनलागेको छ । यिनै प्रसंगमा नेपाल र भारतका गृहमन्त्रीले संयुक्त रूपमा सीमा अवलोकन गरेपछि दुवै देश बीचको दुरुपयोग गरिएको खुला सीमालाई क्रमश: नियमन गर्नेतर्फ चालिने पाइला दुवै देशका सुरक्षा चासोलाई सम्बोधन गर्न सहयोगी हुनसक्छ । प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डको भदौ ३० मा हुने भारत भ्रमणका समय र भारतका राष्ट्रपति प्रणव मुखर्जीको निकट भविष्यमै हुने नेपाल भ्रमण तथा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीको भारत भ्रमणका समयमा पनि विकृत पारिएको तथा दुरुपयोग गरिएको सीमालाई समयको मागअनुसार नियमन (रेगुलेटेड) गर्ने कुराले प्राथमिकता पाउनु सान्दर्भिक ठहरिन्छ ।

 

 

 

 

Janga Bahadur Vs Leaders of these Days

Janga Bahadur was a servant of the nation :

Leaders of these days are coward

Buddhi Narayan Shrestha

 

सदावहार बार्ता   |   Interviewed by www.Sadabahar.com

Monday, 15th August 2016, 05:06 PM   |

 

जंगबहादुर सच्चा राष्ट्रसेवक थिए, अहिलेका नेताहरु डरपोक छन्

भारतीय किसानले नेपालका निर्धा किसानको जमिन अतिक्रमण गरेका छन् । यदि नेपालका किसानले हाम्रो जग्गा मिचियो भनेर आवाज उठाए भने भारतीय एसएसविका जवानहरुले बन्दुक तेर्साउछन् नेपाली किसानमाथि

 

 

सन्तोषी अधिकारी

प्रतिपक्षमा जाँदा बोल्छन् तर सत्तामा जाँदा चुप हुन्छन् । देशको सीमाका विषयमा भारतलाई प्रश्न समेत गर्न डराउँछन् नेताहरु । आफुले सरकारमा गएर पाएको पद भारतले खोसिदिन्छ कि भन्ने डर छ नेताहरुलाई …..

सन् १८५७ मा जंगे खम्बा गाडेका थिए तर पछि त्यहाँ जंगे खम्बा भारतीयहरुले भत्काएर सिमा रेखाको नामोनिसान नराखेपछि त्यहाँबाट अधिग्रहणको सिलसिला शुरु भएको हो ।

यदि नेपालमा भेटिएन भने पनि त्यो अमेरिकका लाइब्रेरी अफ काँग्रेस र लण्डनको ब्रिटिस म्युजियममा सुरक्षित छ । नेपालले आफुसंग प्रमाण छैन भनेर आत्तिनु पर्दैन ।
                                                                                                                         – सिमाविद् बुद्धिनारायण श्रेष्ठ

 

लामो समय नापी विभागको सरकारी सेवामा रहेका बुद्धिनारायण श्रेष्ठ अन्तरदेशीय सीमाविद् समेत हुन् । नेपाल–भारतको सीमाका विषयमा विशेष जानकार श्रेष्ठसँग  सदावहार डटकमका लागि सन्तोषी अधिकारीले गरेको कुराकानी:-

 

१. अहिले देखिरहेको नेपाल र भारतबीचको सिमा विवाद वा सिमा समस्या के के छन् । खासमा नेपालको कतिवटा स्थान भारतले अधिग्रहण गरिरहेको छ ?
नेपाल र भारतको सिमानाको कुरा गर्दा नेपालका २६ जिल्ला भारतीय सीमासंग जोडिएको छ । त्यसमध्ये  १८८० किलो मिटर लामो जमिन भारतीय सिमासंग जोडिएको छ । त्यस मध्ये २३ जिल्लाको ७१ स्थान अधिग्रहणमा परेका छन् । सबैभन्दा धेरै विवाद चाहीँ दार्चुला जिल्लाको ब्यास गाबिसको बडा नम्बर एकको कालापानी लिम्पियाधुरा लिपुलेक क्षेत्रमा छ जहाँ भारतले अतिक्रमण गरेको छ । देशैभर गरेर ६० हजार ६ सय हेक्टर जमीन मिचेको छ । कालापानीमा मात्र ३७ हजार हेक्टर भुमि अतिक्रमण गरेको छ ।
२.नेपाल र भारतबीचको सिमानामा समस्या आईरहनुको कारण के हो ?
मुख्यकुरा नेपालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाले नेपालको सार्वभौमिकता बचाउनका निम्ति सन् १८५७ मा जंगे खम्बा गाडेका थिए तर पछि त्यहाँ जंगे खम्बा भारतीयहरुले भत्काएर सिमा रेखाको नामोनिसान नराखेपछि त्यहाँबाट अधिग्रहणको सिलसिला शुरु भएको हो । नेपाल भारतको अन्य सिमानामा पनि यस्ता जंगे खम्बा हराउनु र घर बसाउने आवादी गरेका कारण भारतीय किसानहरुले नेपालको जग्गा अधिग्रहण गरिरहेका छन् । कतै नदिले बगाएको कतै सिमारेखा मेटाईएको कारण सिमारेखा अस्पष्ट भएकै कारण नेपालको भूभाग मिचिएको छ ।
३. यसरी भारतले निर्धक्क रुपले लगातार सिमा मिचिरहनुमा कमजोरी कसको छ राज्यको या आम नेपाली नागरिकको ?
यसमा बलियोले निर्धालाई हेपिएको छ । सिमाङकन गर्नु दुवै देशको साझा  काम भएपनि भारतले नेपालको सिमानामा ४५ हजार सुरक्षाकर्मी तैनाथ गरेको छ भने नेपालका तर्फबाट सबैतिर गरेर लगभग साढे ५ हजार मात्र तैनाथ छन् । यसरी भारततर्फबाट धेरै सेना तैनाथ गरेको भएर उनीहरुले आफ्नो देशको जग्गाको प्रतिरक्षा गर्ने तिनै सुरक्षाकर्मीको आडमा भारतीय किसानले नेपालका निर्धा किसानको जमिन अतिक्रमण गरेका छन् ।  यदि नेपालका किसानले हाम्रो जग्गा मिचियो भनेर आवाज उठाए भने भारतीय एसएसविका जवानहरुले बन्दुक तेर्साउछन् नेपाली किसानमाथि । त्यहि कारण जमिन मिचिएको छ । उदाहरणका लागि नवलपरासीको सुस्तामा नेपाली किसानहरु गोपाल गुरुङ ,आदम खाँ , मुन्ना खाँ, रोज अलि मियाँलगाएतले हाम्रो जग्गा अतिक्रमण भयो भनेर आवाज उठाउँदा भारतीय एसएसविले बन्दुक तेर्साई पक्राउ गरि कुटपिट गरि यातना दिएर जेल सजाय समेत भोग्नुपर्यो । नेपाल  सरकारले आफ्ना जग्गा र नागरिकको राम्रो रेखदेख र सुरक्षा दिन नसक्दा नेपालमाथि भारतको हेपाहा प्रवृत्ति हावी भएकाले कमजोरी राज्यकै हो ।
४. के हामीसंग पुराना दस्तावेज वा सन्धीसम्झौताका प्रमाणहरु छन् जसले सिमारेखा वा पुरानो नक्साहरु देखाउँछन् ?
हामीसंग प्रशस्तै प्रमाण छन् । हामीसँग नक्सा, दस्तावेज, जनताले जग्गा कमाई गरेर तिरो तिरेको रसिदहरु, बाबु मरेर छोराको नाममा जग्गा नामसारी भएर आएको ढड्डा टिपोटहरु हामीसँग छन् । नेपाली भुमि मिचिदै गई भारत बन्यो भने नेपाली नागरिक विदेशी  हुँदै गए भने नेपालको अस्तित्व नै मेटिन्छ । अंग्रेजकै पालोमा बनेका सन् १८१७, सन् १८३०, सन् १८६०, १८५७, १८८१, १८८२, १८८३ मा बनाएको नक्सा छ । यदि नेपालमा भेटिएन भने पनि त्यो अमेरिकका लाइब्रेरी अफ काँग्रेस र लण्डनको ब्रिटिस म्युजियममा सुरक्षित छ । नेपालले आफुसंग प्रमाण छैन भनेर आत्तिनु पर्दैन ।

 

५. दशगजा कै कुरा गरौं, केहि समयअघि सप्तरीको तिलाठीको खाँडो नदीमा भारतीयहरुले बाँध बाँधेर कति बस्ती डुबानमा पार्ने प्रयास गरेपछि नेपालीहरु त्यो बाँध भत्काउन गए त्यहाँ झडप पनि भयो धेरै नेपाली घाईते पनि भए । अन्तराष्ट्रिय कानुनअनुसार सिमादेखि कति किमीसम्म बाँध बाँध्न पाईन्न ?
भारतले अनायास रुपमा तटबन्ध बनाउदा खाँडो नदीमा बाँध बाँधे । नदीको प्राकृतिक बहाव बन्द हुदा कयौं बस्ती डुबानमा पर्ने जोखिमका कारण नेपालीहरुले त्यो तटबन्ध भत्काईदिए ।  भारतबाट नेपालीमाथि एक हजारजना जाईलागेका थिए भने नेपालीहरु ५ सयजनामात्र  थिए । दुवैतिरबाट झडप भयो र नेपालीहरु घाइते पनि भए । एकतर्फी रुपमा जंगे खम्बा २ सय २२ , २ सय २३ को बीचमा  ५ मिटर नेपालतर्फको भुभाग मिचेर बाँध बनाएको छ । अन्र्तराष्ट्रिय नियमअनुसार एक देशबाट बगेर जाने नदीको सिमानाबाट ८ किमी तल्लो र माथिल्लो दुवै तटीय क्षेत्रमा कुनै पनि किसिमको बाँध अन्य देशले एकतर्फी बाध्न पाईन्न ।
६. यसरी भारतले वर्षेनी नेपालका नदीमा बाँध बाध्छ । भारतको हेपाहा प्रवृति यसपटक मात्र नभई धेरैअघि देखिएको हो । किन भारतीयहरुको  नेपालमा मनलाग्दी र हेपाहा प्रवृति मौलाएको हो यसमा कतै राजनीतिक कारण त जोडिएको छैन ?
हो, यसमा अवश्यपनि राजनीतिक कारण जोडिएको छ  । नेपालीहरलाई अनावश्यक दुख दिएमा नेपालीहरु उसको छत्रछाँया र शरणमा नेपालीहरु आउछन्् भन्ने भारतको मनोवैज्ञानिक धारणा छ । यो सीमाका जग्गा अधिग्रहण तथा सिमावर्ती क्षेत्रमा बाँध बनाउनुको मुख्य कारण पनि यहि हो ।
७. सन् १९५० मा नेपाल र भारतबीच भएको सन्धी असमान र अन्यायपुर्ण रहेका छन् भनिन्छ नि ?
हो, सन् १९५० को नेपाल भारत शान्ति तथा मैत्री सन्धिमा नेपालले कुनै विकास निर्माणको काम गर्नुपर्यो भने भारतलाई नै प्राथमिकता दिनुपर्नेछ भनेर लेखिएको कारण पनि भारतले हेप्न खोजेको हो । त्यति मात्र होइन १९५० को सन्धिको धारा ८ मा के लेखिएको छ भने कुनै एउटा देशले आफुलाई अफ्ठ्यारो पारेको व्यहोराका साथ यो सन्धि रद्द गरियोस् भनेर पत्राचार गरेमा एकवर्षपछि सन्धि स्वत रद्द हुन्छ तर  नेपालले यस विषयमा चासो देखाएन् । पत्र लेखेको छैन । यदि त्यो धारा ८ लागू भएमा नेपालको भू–भाग फिर्ता आउनेछ । हाल प्रवुद्ध वर्गसमुहले यसबारे विभिन्न विद्धानहरुसंग परामर्श गरिरहेका छन् ।
८. नेपालको सीमा छिमेकी देश चीनसंग जोडिएको छ तर चीनसंग भने भारतसंगजस्तो विवाद छैन ?
चीन भारतको तुलनामा निकै नै समझदार छ । चीनले नेपालसँग राजा महेन्द्रको पालामा १९६१ मा सीमा सन्धि गरेको थियो । १९६२ सिमाङंकन पनि भयो । सिमांङकन गर्दा राम्रो अध्ययन नभएर नेपालको भाग चीनतिर र चीनको जमीन नेपालमा पर्न गयो । १८०० बर्गमिटर नेपालको भू–भाग चीनमा गयो र २१०० बर्गमिटर भाग नेपालतिर आएको थियो ।  यसपछि चीनलाई नेपालले पत्र पठायो । आफ्नो आफ्नो भुभाग फकाईयो भने दोलखाको लामाबगर गाबिसको लाप्ची गाउँका बासिन्दा चरन नपाएर चौंरी पाल्न नसक्ने अबस्थामा थिए समस्या समाधानको लागि केहि वर्ष अघिमात्रै चिनिँया राजदुतले उल्टै उनीहरुको भुभाग नेपालीहरुलाई चौरी चराउन दिए ।
९.यहाँको भर्खरै प्रकाशित कृति जंगे बुद्धेमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणालाई देशको सीमा बचाउने रक्षकका रुपमा वयान गर्नु भएको छ । जंगबहादुरले त्यस्तो के काम गरेका थिए ?
हो, केहिदिन अघिमात्र प्रकाशित मेरो पुस्तकामा जंगबहादुरलाई राष्ट्रको सिमा रक्षकका रुपमा मैले लेखेको छु । देशको सार्वभौमिकता बचाउनको निम्ति पन्ध्र नोभेम्बर सन् १८५७ मा  बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर अंग्रेजबाट फिर्ता लिने वित्तिकै ब्रिटिस ईन्डियनहरुलाई सीमामा खम्बा नगाडेसम्म जमिन फिर्ता लिन्न भनेपछि सन् १८६० मा नयाँ मुलुक फिर्ता लिएको सन्धिमा हस्ताक्षर गरेका थिए । त्यसपछि सबै ठाउँमा जंगे खम्बा गाडिएको थियो । यसकारण जंगबहादुर सच्चा राष्ट्रसेवक थिए । तर नेपालका राजनीतिक पार्टीका नेताहरु जंगबहादुको ठिक विपरित छन् नेपालको सिमा विवादका विषय र भारतीयले सिमा मिचेको कुरा सबैलाई थाहाहुदा हुँदै  पनि मौन छन्  ।
१०.त्यसोभए सरकारलाई भारतले नेपालको जग्गा मिचेको कुरा राम्ररी थाहा हुँदाहुदै किन मौन हुन्छ ?
तपाईले अत्यन्त राम्रो प्रश्न उठाउनु भयो । सरकारमा नजाउञ्जेल प्रतिपक्षमा बसेर देशको भक्तले झै कुरा गर्छन् । वेथितिका बारे भाषण गर्छन् । यही सिमा मिचिएकाबारे पूर्व प्रधानमन्त्री झलनाथ खनाल, हालका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल, डा. बाबुराम भट्टराईले त्यसैगरि मोहन वैद्य, रामबहादुर थापा बादलले लिपुलेक, लिम्पियाधुरा, कालापानी हाम्रो भुभाग हो भारतले मिच्न पाउदैन भनेका थिए तर उहाँहरु जो जो प्रधानन्त्री हुन्छन् त्यसपछि उनीहरु चुप बसिदिन्छन् । यो नबोल्नु राजनीतिक कारणसंग जोडिएको छ । प्रतिपक्षमा जाँदा बोल्छन् तर सत्तामा जाँदा चुप हुन्छन् देशको सीमाका विषयमा भारतलाई प्रश्न समेत गर्न डराउँछन् नेताहरु । आफुले सरकारमा गएर पाएको पद भारतले खोसिदिन्छ कि भन्ने डर छ नेताहरुलाई  ।

 

११.भारतविरुद्धको ज्यादती रोक्न नेपालले अन्र्तराष्ट्रिय अदालतमा जान सक्छ कि सक्दैन ?
अवश्य पनि नेपाल अन्र्तराष्ट्रिय अदालतमा जान सक्छ । सबभन्दा पहिले प्रमाण जुटाई सौहार्दपुर्ण अवस्थामा मिलेमतो गरि अधिग्रहण गरेको जग्गा फिर्ता गर्नुपर्छ । यदि त्यसो हुन सक्दैन भने कुनै मध्यस्थकर्ता देशको सहयोगमा उदाहरणका लागि बेलायतलाई यसबारे सबै जानकारी छ , उसको सहयोगमा समाधान गर्न सक्छ । अन्र्तराष्ट्रिय अदालत हेगमा जानुपर्छ त्यसमा जानको लागि नेपाल सरकार जानुपर्छ । तर समय धेरै पनि लाग्छ ।  मलाई विश्वास छैन कि सरकारले अन्र्तराष्ट्रिय अदालतमा जाने हिम्मत राख्न सक्छ । सबैभन्दा राम्रो उपाय सौहार्दपुर्ण रुपमा नेपाल र भारतले वार्ता गरेर समस्या समाधान गर्नु हो ।

♣

 

Jumbo Pillar, Boundaries and Instability

 

 

Junge – Buddhe

Jumbo Pillar, Boundaries and Instability

Abhi Subedi

जंगे, सीमा र विचलन

अभि सुवेदी

 

ग्रेगोरी पात्रोको २०१५/१६ सालमा मेरा इतिहाससँग केही जम्काभेट भएका छन् । ती निकैवटा छन्, तर यहाँ एकाध जम्काभेटको मात्र कुरा राख्न चाहन्छु । यो जम्काभेट नेपालमा राणाशासन स्थापना गर्ने जंगबहादुर कुँवर राणा (१८७४–१९३३) सँग भएको चाहिँं सबैभन्दा बलियो छ । काठमाडौंको टुँडिखेलका कुनामा होस् कि कहीं दरबारिया घरका भित्तामा टाँगेको चित्र होस्, त्यो विम्ब उजागरणको वा जंगबहादुरको स्मृतिको तरिकाले म किञ्चित् चकित भएको छु ।

अहिले नेपाल गणतन्त्र युगमा प्रवेश गरेपछि नेपालको इतिहासका दुई पात्रको चर्चा र विवाद हुनुको पछिल्तिर यी पात्रले उठाएका र गरेका कुराको अर्थ जोडिन्छ । नेपालमा संघीयताको बहस सुरु भएपछि पृथ्वीनारायण शाहको चर्चा सोझै हुनथाल्यो । त्यो स्वाभाविक हो, किनभने तिनले धेरैवटा स्वतन्त्र राज्य वा प्रदेशहरू जोडेर अहिलेको नेपालको जग बसाएका थिए ।

अर्कोतिर ब्रिटिस नेपाली इतिहासकार जोन ह्वेल्पटनको किताब ‘जंगबहादुर इन युरोप’को दोस्रो संस्करण लेखकले सूचना र चर्चा थपेर यही साल मण्डला प्वाइन्टले प्रकाशित गरेपछि अनि जोनले बेलायत र काठमाडांैमा विद्वत्वृत्तमा ‘डिस्कोर्स’हरू गरेपछि चर्चा थपिएका हुन् । जंगबहादुर जस्तो नेपालको इतिहासमा फर्की—फर्की आउने शासक पात्र मैले कोही पनि देखेको छैन ।

सम्वत् १९०३ मा कोतपर्व गरेर राणाशासन चलाएपछि अङ्ग्रेजलाई आफू एक स्वतन्त्र देशको शासक भएको विश्वास दिलाएर १९०७ मा बेलायत भ्रमणमा गएका ती मानिसले सम्वत् १९११ मा मुलुकी ऐन घोषणा गरे, जसको प्रभावमा यो समाज अहिलेसम्म चलिरहेको छ । गोर्खाका राजा राम शाहपछि थिति बसाल्ने भनेर कहलिएका यी मानिसको मुलुकी ऐनमा महेश रेग्मीले संविधानजनिन राजकाज गर्नेहरूका काम र तिनका अयोग्यताको विषयमा पनि लेखिएको उल्लेख गरे ।

तर त्यो मुलुकी ऐन भनेको सामन्ती युग र व्यवस्थाको दस्तावेज हो, जसलाई यस देशका सामन्ती शासक र वर्णवादी व्यवस्था गर्नेहरूले प्रयोग गरे । जातका तल र माथिका तथाकथित आचरणका कुरा प्रतिपादन गर्ने यो ऐनको पछि महेन्द्रले केही संशोधन गरे पनि अहिलेसम्म यसको प्रभावमा यो समाज चलेको वा अगाडि जान नसकेको देखिएको र अनुभव गरिएको छ ।

नेपालको सीमा विषयका सबैभन्दा प्रसिद्ध मानिएका बुद्धिनारायण श्रेष्ठ उर्फ बुद्धेले मलाई भने उनको किताब ‘जंगे–बुद्धे’ प्रकाशित भएकोले त्यसको विमोचन दुईजना शताब्दी पुरुष कवि माधव घिमिरे र सत्यमोहन जोशीले गर्ने भएका छन्, अनि मैले त्यसको समीक्षा गर्नु पर्नेछ । मैले सम्मान गरेका, यो देशको सीमालाई लक्ष्मणरेखाजस्तै पटक—पटक ज्वालामा ब्युँझिएको देखेका र सरकारहरूलाई निराकरणको निम्ति आह्वान गरेका, उमेर पाको हुँदै गएका बुद्धिनारायणको अनुरोध स्वीकार गरेर म एउटा पार्टी प्यालेसमा आयोजना गरिएको पच्चीस साउनको त्यो कार्यक्रममा गएँ । केही दिन पहिले उनले निकै मोटो किताब पठाइदिएका थिए ।

पहिलै देखेँ, खेम कोइराला बन्धुको भूमिका पचास पाताजति रहेछ, जुन उनको निबन्ध नै हो, जहाँ सीमा र त्यसका स्तम्भहरूको कुनै स्थान हुँदैन । तिनले नै यो किताबको शीर्षक जुराइदिएका रहेछन् । किताब लेख्ने श्रेष्ठले यसलाई एउटा आत्मकहानी जस्तो बनाउन चाहेका रहेछन् । राम्ररी सम्पादन गरिदिएर अलिक चुस्त बनाइदिने सम्पादकले भेटेको भए यी महत्त्वपूर्ण मानिसको यो मूल्यवान इतिहास, नेपाली संस्मरण साहित्यको पनि एउटा अब्बल किताब हुने थियो ।

त्यो किताबको विषयमा सत्यमोहन दाइले बोलेका कुरा नौला थिए । उनले जंगले बेलायत जाँदा जहाजको गडबडी शान्त गर्न मजिपा लाखेलाई भाका गरेको प्रसङ्ग ल्याए । सत्यमोहन दाइले यसमाथि लेखेको नाटक शिल्पीमा प्रस्तुत भएको थियो । उनले भने, ‘अहिले त्यस्ता देशको सीमा बनाउने जंगको सालिकसमेत सैनिक घेराभित्र फालिएको छ र त्यो हात छुट्टिएर लडेको छ, कुनामा । एउटा सालिक पनि बँचाइदिएनन्, आज त्यो देख्दा दु:ख लाग्छ । जनताको इतिहास लेखिएन ।

त्यत्रो नेपाल ब्रिटेन युद्धमा बहादुरी गरेका कर्नेल उजिरसिंह थापाको इतिहासमा नाउँ छैन । उनले भाकलमा स्थापना गरेको भगवतीको एउटा मूर्तिमात्र छ अहिले, पाल्पामा ।’ उनले थपे, ‘जंगबहादुर लिन्थे, पछिकाले दिए मात्र । २६ वर्षमा २५ प्रधानमन्त्री भए नेपालमा तर दिने प्रधानमन्त्री मात्रै आए, लिने कोही पनि आएनन् ।’ जोडदार ताली बजेका थिए । त्यो हलमा बसेका मानिस समाजको हरेक तहबाट आएका थिए । ती एलिट, विविध विचार भएका र एक अर्थले जोडिएका थिए । त्यो कुरा थियो, राष्ट्रवाद ।

राष्ट्रवादको यो भावनालाई सबैले यी इमानदार, समर्पित र विद्वान भूगोलवेत्ता बुद्धिनारायणका सीमा डिस्कोर्सबाट जगाउन चाहेका थिए । किताबमा बुद्धिनारायण श्रेष्ठले आजसम्म गरिआएका कामको निजी यात्रा छ । उनका भावना र घटना छन् । उनी कुनै दल र जत्थाका मानिस होइनन् । ती भूगोलवेत्ता हुन्, जसले त्यहाँ एउटा इतिहास दोहोर्‍याए ।

जंगबहादुरले सन् १८५७ को लखनौको सिपाही विद्रोह दबाउन अङ्ग्रेजलाई मद्दत गरेबापत फिर्ता दिएका तराईका जिल्ला बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर उनले सीमास्तम्भ राखेर मात्र लिने भनेपछि १५ नोभेम्बर १८६० मा स्तम्भ गाडेर फिर्ता दिएका थिए । बुद्धेले लेखेका छन्, अहिले सयौं जंगे पिलर हराएका छन् । लिपियाधारा नेपालको हो भन्ने कुराको नक्सा नै साक्षी छ । जहाँ—जहाँ पिलर हराएका छन्, त्यहाँ समस्या भएको छ ।

मलाई जंगले भारतमा सिपाही विद्रोह दबाउन मद्दत गरेको कथा पढ्दा पीडा हुन्छ । यसको डिस्कोर्स अर्कै छ । जंगले भूमि पाएको कथा नेपालको निम्ति राम्रो कुरा भएकोले यी दुई कुराको सान्निध्य राष्ट्रवादबाट हेर्नेे आफ्नो अनुभव राखिदिएका छन् । सीमाले उनलाई बोलाइरहेको आवाज सुन्छन्, बुद्धिनारायण । नेपालका कम्युनिष्ट नेताहरूले उनलाई खोजे ।

बुद्धेको सूचनाको आधारमा उनीहरू सीमाक्षेत्रमा गए । पञ्चायती मण्डलेहरूले पनि उनको ज्ञानको प्रयोग गर्ने भनेका कथा छन् । नेपाली काङ्ग्रेसका नेताहरूले उनको प्रस्ट कथालाई लुकाएर अस्पष्ट पारेर हेर्नुपर्छ भनेका घटना छन् । बुद्धेलाई सबै प्रधानमन्त्रीले खोजेका कथा छन् । राजनीतिक नेताहरू, संसदीय टोली, बुद्धिजीवीहरूले उनलाई बोलाएका छन् । आफ्ना कुरा राखेबापत ती जागिरबाट झारिएका छन् । कथा तिनको लामो छ । तर मूल कुरा ती पिलरहरूको विषयलाई लिएर केही नगरिनुमा छ ।

मैले त्यस सभामा देखेंँ, जंग नेपालको राष्ट्रियता र यो देशका एकमात्र धरोहर अनि अरू प्रधानमन्त्रीहरू पङ्गु भन्ने भावना व्याप्त भइरहेको थियो । पिलर सारिनु भनेको पहाडी मानिसको मात्र राष्ट्रियताको सम्वेदनशीलता होइन । भर्खरै सप्तरी सीमाक्षेत्रका मानिसको विरोधपछि यही अगस्ट महिनाको सुरुतिर तिलाथीमा भारतले एकतर्फी बाँध बाँध्न रोकेको खबर आयो । सीमा क्षेत्रका मानिस को हुन् र तिनले सीमा अतिक्रमण कसरी भोगिरहेका छन् भन्ने कुराको सम्वेदनशीलता नभएको राष्ट्रवाद एकाङ्गी हुन्छ ।

जंगबहादुर र सीमा व्यवस्थाको कुरा एउटा ऐतिहासिक विषय हो । भारतमा अङ्ग्रेजहरू कुनै सैनिक लिएर युद्ध गर्दै जित्दै आएका मानिस थिएनन् । ती मोगल राजाबाट अनुमति लिएर व्यापार गर्ने मानिस थिए । तर पछि गएर क्षेत्र अनि राज्य जित्ने तिनका योजना भए । भारत भित्रकै मानिस लडाएर तिनले धेरै साना—ठूला युद्ध जिते । भारतका शक्तिशाली राजाहरूलाई जिते जसमा टिपु सुल्तान, रणजित सिंह, झाँसीकी रानीका इतिहास आउँछन् । यता गोर्खालीको सीमा चेतना अमूर्त तर यथार्थ थियो ।

युद्ध उनीहरूको विस्तारको कथा थियो । काठमाडौं दरबारभित्रको राजनीति त्यसमा जिम्मेदार थियो । भारतीय राज्यहरूमा सीमा चेतना गडबड हुँदा नेपालमा त्यस्तो थिएन, यहाँ राज्य थियो । नेपाल–अङ्ग्रेज युद्ध अङ्ग्रेजहरू असुरक्षा र विस्तारको द्वन्द्वले जलेको बेला भएको थियो । पछि जंगको पालामा अङ्ग्रेजले नेपालको सीमा चेतनालाई यथार्थ मानेर सम्झौता गरेका थिए । अथवा युरोपेलीले सीमा र राज्य चेतना भएको राज्य नेपाललाई देखेर सीमाङ्कनको नीति लिएका हुन् । जंगसँग गरिएका सीमाका सम्झौता तिनै थिए । जंग पिलरहरू त्यस अर्थमा साँध पनि थिए, अनि अलिअलि गर्दै ठेलिंँदै जाने, ढल्ने काल्पनिक र अमूर्त सीमारेखा थिए । त्यो अमूर्त सीमा चेतना, जंगको इतिहासको तरङ्ग आज पनि त्यत्तिकै यथार्थ बोक्छ ।

मैले त्यो दिन किताबको समीक्षा र केही प्रश्न राखेंँ । तर मेरो भनाइको सार यस्तो छ । जंगे पिलरको एकाग्र अध्ययनले गर्दा बुद्धिनारायण श्रेष्ठले जंगलाई एक महान ऐतिहासिक मानवको रूपमा ग्रहण गरेको कुरा प्रस्ट देखियो । नेपालमा सीमाको कुरा गरेर क्रान्तिकारी नारा गर्ने र पुरातन सोच गर्नेहरूबाट बुद्धिनारायणले भेटेको तथ्यको सही प्रयोग हुने देखिँंदैन ।

मेरो विचारमा बुद्धिनारायण श्रेष्ठले पत्ता लगाएका सीमाका अतिक्रमण वा बिगिँ्रंदै गएको अवस्थाका प्रतिवेदनहरू नेपाललाई मात्र होइन, भारतलाई पनि त्यत्तिकै काम लाग्ने विषय हुन् । नेपाल र भारतका आधिकारिक मानिस बुद्धिनारायण श्रेष्ठले देखाएका विचलनको अध्ययन गरुन् र सीमा समस्या समाधान गरुन् । बुद्धिनारायण श्रेष्ठले भनेजस्तै न भारतले भित्र पेल्दै आउन मिल्छ, न नेपालले जंगे पिलरको इतिहासको रेखा मेटिरहेको कुरालाई अदेखा गरिबस्न मिल्छ । बुद्धिनारायणको बुद्धिबाट दुवै देशले सिकुन्, यही मात्र समाधानको बाटो हो ।